بازگشت به خانه

اعلام موضع

تعاريف و مفاهيم

مسائل ايران

اسلام

نوانديشی دينی

دين و مذهب

مشروطيت

انديشهء شرقی

دگر انديشی

روشنفکری

زنان

حقوق بشر

آموزش

خاورميانه

ترکيه

دموکراسی

جامعه مدنی

فمنيسم

اصلاحات

مدرنيته

لائيسيته

قشر سکولار

سازمان های سياسی

===============

معنويت‏ و سکولاريسم

1. ترجمه سكولاريزم‏
براى سكولاريزم (secularism) و مشتقات مربوط به آن در زبان فارسى معادل‏هاى فراوانى به كار برده شده است.
در ترجمه سكولاريزم: دنياپرستى، اعتقاد به اصالت امور دنيوى، غير دين گرايى، نادينى‏گرى، جدا شدن دين از دنيا، دنيويت، دنيوى‏گرى، روشنفكرى غير مذهبى، مذهب جدائى دين از سياست (حكومت) لائيسم، بى دينى، لامذهبى، علمانيّت ...

در ترجمه سكولار (secular): بى‏حرمت، ناسوتى، بشرى، زمينى (غير معنوى)، دنيوى، اين دنيايى، غير مذهبى، اين جهانى، عرفى، گيتيانه (در برابر دنيوى يا اخروى)، روشنفكر، لائيك، بى‏دين، ... و در ترجمه سكولاريزاسيون: (Secularization)نادينى، دنيوى كردن، جدا انگارى دين و دنيا، دين زدايى، علمانيت، عرفى شدن ....
معادل‏هاى متكثر و فراوانى كه در برابر سكولاريزم و مشتقات مربوط به آن به كار برده شده است با صرف نظر از صحت و سقم آنها، نشان دهنده ‏دشوارى ترجمه اين لفظ در ادبيات فارسى است.

2. دشوارى ترجمه‏
مفاهيم كليدى و محورى هر فرهنگ و تمدن به سهولت قابل انتقال و قابل ترجمه در حوزه‏هاى فرهنگى رقيب نيست، دشوارى ترجمه اين مفاهيم‏به معادل يابى الفاظ محدود نمى‏شود، بلكه ريشه در دو امر دارد. اول: بار معنايى اين مفاهيم و بيگانه و نامأنوس بودن معناى آنها براى فرهنگى‏كه ترجمه در آن واقع مى‏شود و دوم: اثر مخرب و ساختار شكنانه برخى از اين مفاهيم و معانى براى فرهنگ‏هاى رقيب و در نتيجه موضع‏گيرى‏فرهنگ رقيب در قبال آنها.

موضع‏گيرى در قبال مفاهيم فرهنگى رقيب موجب مى‏شود تا برخى عوامل و انگيزه‏هاى اجتماعى و سياسى مانع از تبيين شفاف آنها شود، زيرا كسانى كه در متن فرهنگ رقيب، شيفتگى نسبت به آن مفاهيم دارند، در هنگام انتقال آن مفاهيم با رويكردى ترويجى و تبليغى از ترجمه‏هايى‏پوشش مى‏گيرند كه با ابهام خود مانع از برانگيخته شدن حساسيتهاى اجتماعى و فرهنگى گردد، و بلكه در صورت امكان در اثر ابهام و عوامل‏عارضى مورد استقبال عموم قرار گيرند.

هر يك از عوامل ياد شده در ترجمه سكولاريزم به گونه‏اى تأثير داشته‏اند و مجموعه اين امور وضعيت موجود را در ترجمه آن پديد آورده‏اند.

3. سكولاريزم و معنويت‏
با صرف نظر از معادل هايى كه براى سكولاريزم و مشتقات مربوط به آن به كار برده مى‏شود، در معناى سكولاريزم مى‏توان گفت اين لفظ ناظر به ‏نوعى هستى‏شناسى است كه اصالت را به امور دنيوى و اين جهانى مى‏دهد، و اين نوع از هستى‏شناسى كه با انسان‏شناسى و معرفت‏ شناسى‏مناسب با خود هماهنگ است در قبال نوع ديگرى از هستى‏شناسى است كه صورتى معنوى و دينى دارد.

در هستى‏شناسى معنوى اصالت به هستى متعالى و قدسى داده مى‏شود، در اين نگاه ساحتى از هستى كه از آن با عنوان غيب ياد مى‏شود، بر اين‏ جهان و عالم محيط بوده و نسبت به آن معنا بخش و تعيين كننده است، به گونه ‏اى كه غفلت از آن هستى معنوى مانع از شناخت حقيقت اين‏ جهان مى‏گردد.

4. صور معنويت و دين‏
نگاه معنوى صور گوناگونى مى‏تواند داشته باشد مانند:
الف) اين نگاه با حفظ رويكرد معنوى و دينى خود يا نسبت به زندگى دنيا فعال و سازنده است و يا آن كه رويكرد منفى و زاهدانه نسبت به دنيادارد. اين رويكرد دوگانه را در مقايسه بين رهبانيت مسيحى كه عزلت و گوشه‏گيرى است و رهبانيت اسلام كه به تعبير پيامبر خاتم جهاد در راه‏خداوند است، مى‏توان ديد.

ب) نگاه معنوى يا موضعى مثبت نسبت به مراتب مختلف عقل و عقلانيت دارد، و يا آن كه در تقابل با آن قرار مى‏گيرد، اين دوگانگى نيز درمقايسه اديانى كه ايمان را در تقابل با عقل قرار مى‏دهند با اسلام كه عقل را به مصداق «ماعبد به الرحمان» با ايمان قرين مى‏داند، مى‏توان‏مشاهده كرد.

ج) نگاه معنوى مى‏تواند چهره‏اى توحيدى و يا اساطيرى داشته باشد، اين تقابل از مقايسه اديان توحيدى با اديان مشركانه كه به الهه‏هاى‏متعدد قائلند، روشن مى‏شود.
د) معنويت مى‏تواند صورتى صادق و يا كاذب داشته باشد.

5. صدق و كذب علمى و عملى‏
معنويت صادق و كاذب به دو معنا مى‏تواند به كار رود:
الف) صدق و كذب با معيار علمى و عقلى. در اين معنا معنويت صادق، معنويتى است كه مطابق با واقع باشد، و براهين عقلى و يا مكاشفات‏رحمانى صدق آن را تأييد نمايد، مانند توحيد كه موافق برهان است، و معنويت كاذب اعتقاد به حقايق فوق طبيعى و لكن به گونه‏اى خلاف واقع‏است، اين نوع معنويت كه با عقايد خرافى درآميخته است، موافق برهان عقلى و نقلى و مكاشفات صحيح نمى‏باشد. مانند باورهاى مشركانه واساطيرى.

ب) صدق و كذب بر اساس موافقت و يا مخالفت رفتار با اعتقاد يا عمل با علم. در اين معنا هرگاه رفتار و گرايش عملى فرد با باورها و اعتقادات‏معنوى او هماهنگ باشد، آن فرد در اظهار ايمان خود صدق و اخلاص دارد، و هرگاه بعد رفتارى او موافق باور و اعتقاد معنوى‏اش نباشد، مثل اين‏كه به رغم تصديق حقايق و آرمان‌هاى معنوى جهت‏گيرى عملى او صورتى دنيوى داشته باشد، اين معنويت كاذب است.

انسان فاسق گرفتار معنويت كاذب به اين معناست زيرا او به رغم اين كه به لحاظ نظرى داراى باور دينى است به لحاظ عملى مخالف آن رفتارمى‏نمايد و مدينه فاسقه در بيان فارابى نيز به همين معنا در سطحى فرهنگى داراى معنويتى كاذب است.

فرد منافق نيز از معنويت كاذب به معناى دوم آن برخوردار است زيرا او به رغم آن كه به لحاظ رفتارى گرايش دنيوى دارد. در بعد نظرى رفتار خودرا براى ديگران توجيه معنوى مى‏كند. در فاسق بين رفتار با اعتقاد فرد فاصله است و در منافق بين رفتار و انگيزه فرد با باور اعتقادى كه اظهارمى‏دارد اختلاف است. بين رفتار و اعتقاد باطنى منافق اختلافى نيست او در باطن خود باورى معنوى ندارد تا آن كه آن معنويت از طريق رفتارش‏تكذيب شود.

صدق و كذبى كه از سنجش نظر و عمل يا از مقايسه ظاهر و باطن افراد به دست مى‏آيد معنايى نسبى دارد. يعنى هر كس كه رفتار او مطابق باورمعنوى‏اش باشد و به بيان ديگر در رفتار خود اخلاص داشته باشد و يا آن كه باور و رفتارش با معنويتى كه اظهار مى‏دارد. هماهنگ باشدمعنويتش صادق است و هر كس با رفتار خود عقايد خويش را تكذيب نمايد و يا انديشه و عملش برخلاف تظاهر معنوى و دينى‏اش باشد،معنويتش كاذب مى‏باشد. اين معناى از صدق و كذب ناظر به حقيقت اعتقاد فرد و مطابقت آن با متن واقع و جهان خارج نيست.

6. صور سكولاريزم‏
سكولاريزم نيز نظير معنويت به اقسام مختلفى تقسيم مى‏شود:
الف) سكولاريزم گاه به صورت يك تئورى نظرى است و گاه در قالب يك گرايشى عملى است، گرايش عملى سكولاريزم فرايندسكولاريزاسيون و دنيوى شدن را به دنبال مى‏آورد، دو بعد نظرى و عملى سكولاريزم گاه با يكديگر همراه‏ند و گاه بين آنها فاصله مى‏افتد. گرايش عملى سكولاريزم، هرگاه با اعتقاد و يا بيان و توجيه نظرى معنوى قرين باشد، نوعى معنويت كاذب را به دنبال مى‏آورد.

ب) چهرهء نظرى سكولاريزم گاه عريان و آشكار است، نظير فلسفه ‏هاى ماترياليستى كه به صراحت، متافيزيك و حقايق معنوى را انكار مى‏كنند و گاه پنهان و آرام است و آشكارا در مقام انكار و نفى معنويت قرار نمى‏گيرد.
ج) صورت آرام و پنهان سكولاريزم يا با سكوت از كنار گزاره‏هاى معنوى و دينى عبور مى‏كند، مانند پوزيتويستهاى حلقه وين كه به لحاظ معرفت‏شناختى گزاره‏هاى دينى را مهمل و بدون معنا دانسته و نفى و يا اثبات آنها را جايز نمى‏دانند، اين گروه تبيين اين جهان را با صرف نظر از عالم‏معنا انجام مى‏دهند، بدون آن كه به صراحت به نفى آن بپردازند، و يا اين كه با رويكردى دنيوى به توجيه، تبيين و در عين حال دفاع از گزاره‏ها وپديده‏هاى معنوى مى‏پردازند، مانند كسانى كه با روشهاى پراگماتيستى و يا تفسيرهاى كاركردگرايانه از مفيد بودن و كاركردهاى مثبت اجتماعى‏ديانت خبر مى‏دهند.

7. تفاسير سكولار دين‏
تفسير و توجيه سكولار و دنيوى ديانت و معنويت از جهات مختلف صور گوناگونى دارد.
الف) به لحاظ خاستگاه: برخى از آنها دين و معنويت را حاصل فعاليت ذهنى آدمى براى تبيين نظرى جهان در مرحله‏اى از مراحل تكوين‏معرفت بشرى مى‏دانند و بعضى ديگر تفسيرهاى احساسى وروانكاوانه از معنويت ارائه مى‏دهند. و برخى از تفاسير نيز رويكردى اجتماعى درتبيين و توجيه معنويت دارند.

ب) از جهت منطقه حضور و قلمرو: برخى دين را محدود به قلمرو فردى و درونى افراد دانسته و در حد پديده‏اى شخصى و روانى آن را به رسميت‏مى‏شناسند. و بعضى ديگر قلمرو دين را در امور اجتماعى و سياسى جستجو كرده، و آن را در قالب نوعى ايدئولوژى كه به تفسير و توجيه معيشت‏و رفتار و ساختار اجتماعى، مى‏پردازد، مى‏نگرند، اين گروه تعينات مختلف دينى را در قالب تعيّنات اجتماعى مى‏بينند. رويكردهاى ايدئولوژيك‏به دين و معنويت نيز صورتهاى راديكال و يا محافظه كارانه، چپ و راست، سوسياليستى و يا ليبراليستى و... مى‏تواند داشته باشد.
تفسير روانكاوانه فرويد نوعى رويكرد روانى و بيشتر فردى به دين است، و تبيين دوركيم و يا ماركس از ديانت، تبيين اجتماعى و ايدئولوژيك‏مى‏باشد.

8. معنويت كاذب‏
توجيه سكولار معنويت و دين نوعى معنويت كاذب است.
كذب علمى اين نوع معنويت بر مبناى هستى‏شناسى دينى و تفسير معنوى جهان در صورتى است كه بيان فوائد و كاركردهاى دنيوى ديانت باتقليل گرايى و تنزل حقيقت دين به همين افق محدود باشد، كسانى كه متافيزيك را ممتنع دانسته و يا گزاره‏هاى متافيزيكى و معنوى را به‏لحاظ معرفتى مهمل مى‏دانند، در تفسيرهاى روانى و يا كارگرايانه خود ناگزير به چنين تقليلى گرفتار مى‏شوند.

كذب عملى تفاسير سكولار از ديانت بيشتر توسط ارباب سياست محقق مى‏گردد، آنان با نگرش سكولار و دنيوى خود هنگامى كه به‏كاركردهاى اجتماعى و مفيد دين آشنا مى‏شوند، براى تحقق بخشيدن به اغراض سياسى و دنيوى خود، از ديانت به عنوان يك پوشش مفيد وكارآمد بهره مى‏برند، افراد براى پوشش دينى دادن به رفتار دنيوى خود گاه از تفاسير آرام و پنهان سكولار نسبت به دين استفاده مى‏كنند و گاه‏نيز از تفاسير معنوى و دينى بهره مى‏برند. استفاده از تبيين‏هاى معنوى و دينى براى توجيه رفتار توسط كسانى كه به لحاظ نظرى و عملى معتقدو عامل به نگاه و آرمانهاى معنوى نيستند، نوعى ديگر از معنويت كاذب است، اين نوع از كذب غير از كذب معنوى كسانى است كه گرايش و رفتارعملى آنان مغاير با باورها و اعتقادات نظرى معنوى خودشان مى‏باشند. معنويت كاذب اين گروه با نفاق اجتماعى آميخته است زيرا آنان به رغم‏اين كه خود باورى و اعتقادى معنوى و دينى ندارند، رفتار دينوى خود را در چشم ديگران به گونه‏اى دينى توجيه مى‏كنند.

9. زمينه‏ها و انگيزه‏ها
براى تفسير و توجيه سكولار از دين و براى معنويت كاذب زمينه‏ها و انگيزه‏هاى مختلفى وجود دارد برخى از آنها فردى و بعضى اجتماعى، و بعضى‏علمى و برخى عملى است.
ديدگاه‏هاى معرفت شناختى اى كه با رويكرد پوزيتيويستى و يا شكاكانه معرفت عقلى را تاب نياورده و ارزش جهان شناختى معرفت شهودى ووحيانى را نمى‏پذيرند. به دلايل منطقى اگر هم به صورت عريان در تقابل بانگاه معنوى و دينى قرار نگيرند چاره‏اى جز ارائه تفسير سكولار ازمعنويت و دين ندارند، لا دين لمن لا عقل له.

افرادى كه به لحاظ شخصى تربيت و علقه معنوى و دينى دارند. هنگامى كه به لحاظ معرفت شناختى از دفاع عقلانى دين باز مى‏مانند به‏انگيزه‏هاى روانى - فردى به سوى تفسيرهاى سكولار از دين گرايش خواهند داشت كه به لحاظ نظرى صورتى عريان و آشكار ندارد، وتفاسيرى را دنبال مى‏كنند كه با توجيه دنيوى از حضور ديانت دفاع مى‏كند.

در شرايطى كه معنويت و ديانت در حوزه فرهنگ عمومى فعال و پرتحرك باشد زمينه بسط معنويت كاذب به معناى تفسير و توجيه رفتارهاى‏دنيوى بر اساس آرمانها و يا منطق دينى، از ناحيه كسانى پديد مى‏آيد كه به لحاظ عملى رويكرد دنيوى و سكولار دارند، اعم از اين كه به لحاظنظرى باور دينى داشته و يا در بعد نظرى نيز سكولار باشند.

10. سكولاريزم پنهان‏
افرادى كه به لحاظ عملى گرايش دنيوى دارند و به لحاظ نظرى نيز در انديشه و باور خود سكولار هستند. در تعقيب اغراض دنيوى و يا سياسى خود تاهنگامى كه الزامات فرهنگى آنها را به پوشش گرفتن از تفاسير معنوى و دينى ترغيب نكند زمينه و انگيزه‏اى براى اين كار ندارند و اگر هم ازناحيه فرهنگ عمومى ناگزير از آن شوند، استفاده از تفاسير آرام و پنهان سكولار را به توجيهات معنوى ترجيح مى‏دهند زيرا اين نوعى از تفاسيرضمن آن كه آنها را از خطرات مقابله با فرهنگ عمومى مصون مى‏دارد. ريشه باور معنوى را در حوزه فرهنگ عمومى خشكانده و زمينه تحول‏فرهنگ را به سوى انگاره‏هاى سكولار و دنيوى فراهم مى‏آورد.

جريانى كه استحاله فرهنگ دينى را در دستور كار خود قرار داده باشد از روش فوق براى تغيير فرهنگ استفاده خواهد كرد زيرا اين روش ضمن‏آن كه مانع از مقابله مستقيم با فرهنگ عمومى مى‏شود از پوششهاى معنوى و دينى‏اى كه هويت معنوى فرهنگ را به رسميت مى‏شناسد دورى‏گزيده و با ترويج پنهان و آرام باورهاى سكولار امكان تحول فرهنگ را در عميق‏ترين لايه‏هاى معرفتى آن فراهم مى‏آورد.

11. بعد تاريخى سكولاريزم‏
به لحاظ تاريخى اعتقاد و نگاه معنوى به عالم و آدم مقدّم بر نگاه دنيوى و سكولار است، مقطعى از تاريخ گذشته بشر را نمى‏توان يافت كه نگاه دينى‏و معنوى بر حوزه فرهنگ و زندگى او غلبه نداشته باشد، حضور نگاه معنوى را در تاريخ گذشته بشرى در ادبيات و همچنين در آثار تمدنى به جاى‏مانده از آنها مى‏توان ديد.

نگاه سكولار به عالم و آدم گرچه در گذشته تاريخ نيز حضور داشته است و لكن در هيچ يك از دوره‏هاى پيشين از بعد فرهنگى و تمدنى غلبه‏نيافته است، غلبه و رسميّت اين نگاه مختص به دنياى مدرن است. باور، اعتقاد و گرايش دنيوى در يك فرايند تدريجى كه از آن با عنوان‏سكولاريزاسيون ياد مى‏شود، در فرهنگ و تمدن غرب از رنسانس به بعد گسترش يافت و به تدريج باتسخير سازمانها و نهادهاى اجتماعى تامرحله تدوين اعلاميه جهانى حقوق بشر استمرار يافت. اين نگاه اينك از طريق امكانات و ظرفيتهاى موجود در تمدن غرب داعيه جهانى دارد.

12. بعد تاريخى توجيه معنوى سكولاريزم عملى‏
به لحاظ تاريخى تا هنگامى كه نگاه معنوى و دينى به عالم در قلمرو فرهنگ بشرى غلبه و رسميت داشته باشد، رويكرد دنيوى بشر بيشتر به بعدعملى محدود مى‏شود، و در اين حال افراد رويكرد دنيوى خود را با نوعى از توجيهات معنوى كه به لحاظ تئوريك و نظرى نيز كاذب است، پوشش‏مى‏دهند، زيرا توجيه معنوى رفتار دنيوى در هر حال معنويتى را كه به لحاظ نظرى كاذب و دروغين است به دنبال مى‏آورد. بسيارى ازحاكميت‏هاى سياسى در گذشته تاريخ از اين قبيل است نظير فرعون كه خود را در زمره خداوندكاران مى‏خواند و با عبارت انا ربكم الاعلى ‏داعيه ربوبيت داشت. و يا همانند پادشاهان و امپراطوران ايران، روم و چين كه مشروعيت خود را در انتساب آسمانى و الهى خود توجيه مى‏كردند،و يا بنى اميه كه با عنوان خليفه رسول خدا)ص( به قتل فرزندان رسول خدا مبادرت مى‏ورزيدند.

13. تفسير دنيوى انديشه‏هاى دينى‏
غلبه سكولاريزم در دوران مدرن به موازات حذف اصل نگاه معنوى و دينى از قلمرو فرهنگ عمومى و علمى، زمينه توجيهات معنوى كاذب ودروغين را نيز خشكاند، و از اين پس به جاى تفسير دينى رفتارهاى سكولار تفسير دنيوى و سكولار انديشه‏هاى دينى بسط و گسترش يافت.

تفسير سكولار در دنياى مدرن در بسيارى از موارد در قالب سكولاريزم عريان با انكار و نفى، ديانت همراه بود، و در مواردى هم كه تفسيرسكولار دين با حفظ مبناى دنيوى خود با نگاهى مثبت به كاركردها و آثار دنيوى باورهاى دينى مى‏نگريست، توجيه ديانت را غالباً در قلمروزندگى خصوصى محدود مى‏ساخت، و حضور آن را در عرصه قدرت و سياست تاب نمى‏آورد. به عنوان مثال دوركيم كه تفسير كاركردى اجتماعى‏از دين ميكند، كاركرد مثبت دين را محدود به جوامع غير صنعتى دانسته و عنصر جايگزين را براى دنياى جديد با عنوان اخلاق صنفى و مانند آن‏معرفى مى‏كند.

14. مقاومت اجتماعى سكولاريزم و ديانت
غلبه سكولاريزم در عرصه فرهنگ مدرن، مانع از آن مى‏شود تا از دين به عنوان يك ايدئولوژى جهت تفسير و توجيه رفتارهاى سياسى استفاده‏شود.
سكولاريزم خود يك ايدئولوژى ضد معنوى و ضد دينى است و بلكه عميق‏ترين لايه براى ايدئولوژى‏هاى مختلفى است كه با اصالت بخشيدن‏به زندگى دنيوى بشر در پى تفسير و توجيه آن برمى‏آيند، اين ايدئولوژى در صورتى كه معنويت و ديانت به حوزه فرهنگ عمومى بازگشت نمايدمقاومت خود را براى پيش‏گيرى از حيات مجدد ديانت در عرصه سياست مديريت خواهد نمود.

مقاومت سكولاريزم در برابر حركت‌هاى معنوى و دينى صورتهاى مختلف عملى و نظرى خواهد داشت، اقتدار و سياست و غرب با همه اهرم‌هاى‏اقتصادى، نظامى و ابزارها و امكانات در اين ميدان عمل خواهد كرد، و در اين مسير از فعاليتهاى نظرى‏اى كه در حوزه علوم انسانى سكولارشكل مى‏گيرد استفاده كرده و به نوبه خود با استفاده از صنعت فرهنگ در جهت تقويت اين‏گونه علوم و نظريات عمل مى‏نمايد.

15. پست سكولاريزم‏
تجديد حيات معنوى پديده‏اى است كه از دهه پايانى قرن بيستم حضور خود را در سطح جهانى نشان داده و نظر جامعه شناسان و عالمان‏اجتماعى را به خود جلب كرده است. نقطه عطف اين جريان درانقلاب اسلامى ايران به وقوع پيوست و بعد جهانى آن با به رسميت شناخته‏شدن حركتهاى تمدنى رقيب دنياى غرب ظاهر و آشكار شد.
پست سكولاريزم، امروز عنوانى است كه تحقيقات پژوهشگران سكولار را نيز متوجه خود كرده است. نظريه‏پردازان سكولار غرب در آخرين‏تلاشهاى نظرى خود نيز قصد توجيه و تفسير دينى و معنوى وضعيت موجود جهان را ندارند، زيرا اين گونه تفاسير حتى اگر كاذب و دروغين هم‏باشد به منزله به رسميت پذيرفتن حضور معنويت و قبول تحقق عالمى جديد است. آنها مى‏كوشند تا اين پديده معنوى را در چارچوب نگاه‏دنيوى خود، شناسايى نموده و با دانش ابزارى خويش راهكارهاى كنترل و تسخير آن را ارائه دهند.

16. هابرماس‏
سخنرانى هابرماس در دانشگاه تهران نمونه‏اى از تلاش نظرى و گوياى حركت علمى سكولاريزم در قبال حركت معنوى جهانى است كه در حال‏تحقق است، جهان آينده!
او عبور از سكولاريزم و حضور ديانت و معنويت را براى دنياى غرب مشروط به دو شرط كرد. شرط نخست: پذيرفتن مرجعيت عقل عرفى بود وشرط دوم: پذيرفتن مرجعيت seience كه همان دانش و عقل ابزارى است.

در مراتب معرفتى‏اى كه هابرماس ارائه مى‏دهد، عقل ابزارى با اخذ بنيانها و مبادى خود از عقل ارتباطى كه در حوزه عرف قرار مى‏گيرد، به‏تصرف در عالم مى‏پردازد، در ديدگاه او عقل عرفى كه در محدوده ارتباطات اجتماعى و انسانى است در ذيل عقل انتقادى واقع مى‏شود. عقل‏انتقادى عقلى است كه رسالت روشنگرى مدرن را بر عهده دارد و به همين دليل است كه در شرايطى كه با حضور فلسفه‏هاى پسامدرن‏روشنگرى مدرن به چالش كشيده شده است او با دفاع از عقل انتقادى مدرنيته را همچنان پروژه‏اى ناتمام مى‏خواند.

17. دين و مرجعيت عرف و علم ابزارى‏
قرار دادن دين در تحت مرجعيت عقل عرفى و ابزارى به معناى نازل كردن آن به پائين‏ترين لايه معرفتى بشر معاصر است، پذيرفتن مرجعيت عرف‏براى دين و معنويت به معناى اين است كه شرط حضور ديانت در دنياى سكولار، عرفى شدن و دنيوى شدن، يا به بيان روشن‏تر سكولار شدن‏آن است. يعنى دين بايد تفسيرى سكولار و قرائت اين جهانى از خود داشته باشد. دين به جاى آن كه عصر و عرف خود را به سوى دينى شدن‏هدايت و راهبرى نمايد حقيقت خود را به سوى عصرى و عرفى شدن تنزل داده و بلكه در خدمت آن درآورد. و پذيرفتن مرجعيت عقل ابزارى به‏اين معناست كه دين بايد در چهارچوب مديريت و تدبير مربوط به اين جهان عمل و رفتار نمايد، و قواعد رفتارى خود را نيز بر همين اساس‏تنظيم نمايد.

ديانت در صورتى كه شرايط فوق را براى خود در دنياى سكولار بپذيرد در موقعيتى كه معنويت خيزش مجدد جهانى خود را شروع كرده است. به‏صورت ابزارى كارآمد در جهت كنترل و و استحاله اين حركت جهانى در خواهد آمد، و از اين طريق ديانت كه در طى قرن نوزدهم و بيستم گمان‏بر حذف آن از حوزه فرهنگ بشرى مى‏رفت، شاهد اسارتى مدرن خواهد بود.

18. اسارت مدرن ديانت‏
اسارت مدرن ديانت، با صور تاريخى اسارت نيز تفاوت دارد، زيرا در گذشته تاريخى، رويكردهاى عملى دنيوى و سكولار جهت توجيه نظرى‏ خود، از تفاسيرى استفاده مى‏كردند كه بنيان‏هايى به راستى معنوى و دينى داشتند.
كسانى كه گرايش‏ها و رفتارهاى دنيوى داشتند به دليل غلبه تفاسير معنوى، در بسيارى موارد به لحاظ شخصيتى نيز گرفتار چالش‏هاى اعتقادى‏ مى‏شدند.

اقتدار سلاطين و خلفا در دنياى اسلام و در جهان تشيع نمونه‏اى گويا از رفتار فوق است، و لكن شروطى را كه دنياى سكولار از زبان هابرماس‏ براى حضور و تداوم ديانت بيان مى‏دارد پذيرش تفسيرى است كه نه تنها، مرجعيت وحى، و عقل قدسى را انكار مى‏كند، بلكه حضور معرفتى،علمى و عقلى ديانت را به طور كلّى نفى نموده، و آن را صرفاً به عنوان يك گرايش روحى و روانى مى‏بيند كه در زير پوشش مراتب مختلف معرفت‏و آگاهى و دانش سكولار به تفسير خود پرداخته و يا رفتار مى‏نمايد.

19. پيشينه سكولاريزم عملى در ايران‏
سكولاريزم در ايران تا قبل از دوران معاصر هرگز در سطح فرهنگ چهره نظرى پيدا نكرد و گرايش‏هاى عملى و رفتارى آن ناگزير همواره خود را درقالب تفسيرهاى معنوى و دينى، توجيه مى‏كردند. به همين دليل قدرت‏هاى سياسى تا قبل از گسترش و بسط تشيع، اغلب مشروعيت خود را ازطريق خلافت اسلامى تأمين مى‏كردند و از دوران صفويه به بعد قدرت دنيوى خوانين و پادشاهان در چهارچوب فقه سياسى شيعه قصد توجيه‏نظرى خود را داشت. در طى اين مدت فقه سياسى شيعه نيز معيار و ميزانى بود كه رفتار سياسى قدرتمندان را از متن باور و اعتقاد دينى مردم ونخبه‏گان علمى جامعه به نقد و ارزيابى مى‏كشانيد و اين امر چالش مستمرى را در حوزه انديشه و رفتار سياسى جامعه به دنبال مى‏آورد.

از دوران مشروطه به بعد به موازات گسترش و نفوذ فرهنگ غرب بعد نظرى سكولاريزم نيز به ذهنيت منور الفكران و بخشى از دولتمردان ومديران جامعه ايرانى راه يافت.

20. منورالفكرى و سكولاريزم نظرى‏
حضور گسترده معنويت و دين در عرصه فرهنگ عمومى مانع از آن بود تا منور الفكرانى كه در صدر مشروطه علاوه بر رفتار عملى رويكردى نظرى به‏سكولاريزم نيز داشتند، انديشه‏هاى سياسى خود را به صورت عريان اظهار دارند، آنان در ابتدا كوشش نمودند، تا مفاهيم مورد نظر خود را درپوشش اصطلاحات و مفاهيم معنوى تبليغ و ترويج كنند، و در مرتبه دوّم، تلاش كردند تا به تدريج تفسيرهاى دنيوى از معنويت و ديانت عرضه‏كنند، و در اين مسير، گاه تا مرحله دين سازى‏هاى مدرن و جديد نيز پيش رفتند.

بخشى از منور الفكران كه در خارج از ايران به اظهار نظر مى‏پرداختند، امكان اين را پيدا مى‏كردند، كه سكولاريزم نظرى خرد را به گونه‏اى‏عريان و آشكار اظهار نمايند، اين گروه نيز گاه به سكولارهايى كه در داخل ايران فعاليت مى‏كردند، پوشش گرفتن از مفاهيم دينى را توجيه‏ مى‏كردند.

21. نسل نخستين‏
ميرزا ملكم خان نمونه‏اى از سكولارهاى صدر مشروطه است كه در مدت حضور در ايران تلاش مى‏كرد، تا شناخت خود را در لفافه دين عرضه كند، اوخود در اين باره مى‏نويسد: فكر ترقى مادى را در لفافه دين عرضه داشتيم تا هم‏وطنانم آن معانى را نيك دريابند.

ملكم خان قصد بازسازى ديانت و ارائه تفسير دنيوى از معنويت را نيز داشت. او مى‏خواست تاريخ اسلام را بازنويسى كند.
بابيت نوعى دين‏سازى مدرن بود كه تا مرحله تغيير و حذف شريعت پيش رفت.
فتحعلى آخوندزاده نمونه‏اى از منور الفكران خارج از ايران است كه سكولاريزم عريان و دين‏ستيزانه خود را آشكارا اظهار مى‏دارد، او با آن كه‏بى‏پرده از مقاصد خود سخن مى‏گويد. به سكولارهايى كه در ايران زندگى مى‏كنند، توصيه مى‏كند تا مقاصد خود را آشكار نكرده و در پوشش دين‏سخن گويند. او مى‏نويسد: در ظاهر بايد با هم مذهبان خود برادرانه راه برويم يكى از نويسندگان درباره آخوندزاده مى‏نويسد: نه مى‏خواهد توده‏مردم چون خودش ملحد و زنديق گردند و نه آن را مصلحت مى‏داند، هدف دينى‏اش ليبراليزم دينى و پروتستانيسم اسلامى است.

22. پهلوى و غلبه سكولاريزم در ايران‏
سكولاريزم در ايران قبل از آن كه زمينه‏هاى ذهنى معرفتى و سياسى متناسب با خود را پديد آورد، در حاشيه جاذبه و اقتدار غرب به سرعت دربخشى از ذهنيت و رفتار ايرانيان بسط پيدا كرده و از همين طريق نيز به قدرت رسيد.
غلبه سياسى سريع سكولاريزم كه ريشه در نفوذ سياسى غرب داشت و حذف همه جانبه معنويت و مذهب از عرصه سياست و مديريت‏اجتماعى، سكولارهاى ايرانى را از توجيه معنوى رفتار آنان و يا تحريف دنيوى معانى و مفاهيم دينى، بى‏نياز ساخت و به همين دليل، پس ازمشروطه، با به قدرت رسيدن رضا خان سكولاريزم با اتكاء به قدرت نظامى و سياسى خود، به گونه‏اى عريان و بدون آن كه پرواى توجيه به‏ظاهر معنوى و يا دينى خود را داشته باشد، به تغيير همه جانبه ساختار اجتماعى پرداخت و بدين ترتيب بعد از مشروطه به مدت پنج دهه‏جريان‏هاى سكولار در تقابل آشكار با معنويت و ديانت قرار گرفتند.

23. عميق‏ترين لايه تغييرات‏
عميق‏ترين لايه تغييرات كه توسط قدرت سكولار پس از مشروطه رخ داد در نهاد تعليم و تربيت و سازمان‏هاى آموزشى بود. نظام علمى پيشين به‏سرعت از رسميت ساقط شد و نظام علمى جديد با مرجعيت علم مدرن سازمان‏هاى رسمى علم را تسخير كرد، و اين عمل، در زمانى كوتاه‏سيستم دوگانه معرفت را در جامعه ايران به دنبال آورد.

يكى نظام آموزش حوزوى كه در خارج از سازمان‏هاى رسمى علم، فرصت‏هاى اجتماعى خود را از دست داده و با محدود شدن به فقه و اصول،كلام، فلسفه و عرفان، ارتباط آن با علوم تجربى و انسانى نيز كه در حوزه فناورى و مديريت اجتماعى كارآمد مى‏باشند، قطع شد. اين بخش ازعلوم تنها از طريق ارتباط با فرهنگ عمومى و دينى مردم توانست به حيات تبعيدى خود در نجف و يا حوزه‏هاى داخلى به گونه‏اى محدود ادامه‏دهد.
ديگرى نظام آموزشى مدرن بود كه با مرجعيت دانش غربى، علوم كاربردى و انسانى را بى‏توجه به بنيادهاى متافيزيكى و فرهنگى آنها، درچهارچوب يك سياست استعمارى ترويج مى‏نمود، اين دسته از علوم با هويت سكولار خود، ناخودآگاه سكولاريزم نظرى را به ذهنيت ايرانيان‏منتقل مى‏سازند، و بدين ترتيب، دوپارگى فرهنگى را به سود سكولاريزم گسترش مى‏دهند.

24. حركت معنوى امام خمينى‏
امام خمينى در آغاز دهه چهل مرجعيت شيعه را پس از بيش از پنج دهه عزلت و انزوا ديگر بار در سطح رهبرى يك حركت سياسى فعال قرار داد، وبدين ترتيب يك حركت سياسى معنوى و دينى را در ايام مذهبى عاشورا ايجاد كرد.
حركت امام ريشه در نظام معرفتى دينى داشت. او تفكر عرفانى، فلسفى، كلامى، اصولى و فقهى تشيع را كه با پيشينه‏اى تاريخى در عمق‏فرهنگ دينى مردم ايران حضور به هم رسانيده بود از مسير مرجعيت شيعه به صورت يك حركت فعال سياسى درآورد.

جهت‏گيرى اصلى اين حركت مقاومت در برابر قدرتى بود كه در حاشيه اقتدار سياسى و نظامى غرب، فرايند سكولار شدن را دنبال مى‏كرد.
حركت امام ظهور نخستين ظرفيت مقاومت پيروز فرهنگ اسلامى و بلكه دينى در برابر هجوم همه جانبه فرهنگ و تمدن دنيوى غرب به‏كشورهاى غير غربى و از جمله اسلامى بود. مقاومت‏هاى قبل از آن در ايران و ديگر كشورهاى اسلامى يا مقاومت‏هاى اوليه ناكامى بود كه درنخستين گام‏ها يا به لحاظ سياسى سركوب مى‏شد و يا آن كه از ابتدا و يا در مسير حركت با نفوذ فرهنگ غربى استحاله شده و صورتى سكولارپيدا مى‏كرد. و به همين دليل اغلب مقاومت‏هاى سياسى دنياى اسلام تا قبل از پيروزى انقلاب اسلامى ايران در قالب ايدئولوژى‏هاى راديكال‏ناسيوناليستى و يا سوسياليستى انجام مى‏شد.

25. ويژگى‏هاى حركت معنوى امام‏
امام خمينى در حركت اجتماعى و سياسى خود استمرار حيات معنوى اسلام را نمايندگى مى‏كرد، و به همين دليل رويكرد معنوى آن داراى ويژگي‏هاى زير است:
1. نسبت به زندگى دنيا با حفظ رويكرد معنوى و دينى خود فعال و سازنده است.
2. آفاق نگاه آن به تبع نگرش اسلامى خود، جهانى و بشرى است.
3. عدالت محور و ظلم ستيز است.
4. صورت و سيرتى توحيدى دارد.

5. سنت مدار بوده، و باور عميق به مرجعيت وحى دارد.
6. نقل را در سايه وحى از منابع شناخت و معرفت مى‏داند.
7. عرفان و شهود را به عنوان يكى از منابع معرفتى معتبر دانسته و علوم باطنى را مى‏پذيرد.
8. عقل محور بوده، و به مراتب مختلف عقلانيت نظير عقل قدسى، عقل نظرى، عقل عملى، عقل جزئى و ابزارى باور دارد. و همه مراتب عقل رابه عنوان يكى از منابع معرفتى به رسميت مى‏شناسد.

9. به استقلال و تفكيك حوزه‏هاى معرفتى مختلف، نظير عقل، شهود، نقل و وحى معتقد نبوده و آنها را به لحاظ وجودشناختى و معرفت شناختى‏در ارتباطى ارگانيگ مى‏بيند.
10. هيچ يك از مراتب معرفتى فوق را ضد عقل ندانسته و برخى از آنها را به گواهى عقل فراعقل مى‏خواند.
11. عقل را با همه مراتب آن و نقل را كه در سايه وحى و شهود الهى است در همه ابعاد آن، نظير كتاب، سنت، اجماع، منابع معرفتى دينى‏شمرده و اجتهاد محور است.
12. علم را به حوزه دانش ابزارى محدود نمى‏كند و اجتهاد را با خصوصيات فوق معرفتى علمى مى‏داند.

13. همه ابعاد زندگى بشر را با حفظ خصوصيّت معنوى آن، در معرض داورى علمى دانسته و اجتهاد علمى درباره آن را تجويز مى‏كند.
14. معرفت علمى اجتهادى را معيار براى شناخت صدق و كذب سكولاريزم و معنويت، و بلكه ميزان شناخت معنويت صادق و كاذب مى‏داند.
15. بر اساس معرفت علمى خود در قبال سكولاريزم و معنويت كاذب موضع‏گيرى فعال عملى و در عين حال عقلى و علمى دارد.
16. در تعاملات اجتماعى به مروت، مدارا و تحمل نيز به عنوان اصول لازم و ضرورى و در عين حال دينى و معنوى پاى‏بند است.

17. جهت‏گيرى معرفتى و رفتارى آن تلاش براى دينى كردن عصر و مقابله با عصرى كردن دين است.
18. شناخت و اعتمادى عميق نسبت به ظرفيت‏هاى فرهنگى و تاريخى مردم و امت اسلامى دارد.
19. عملكرد اجتماعى خود را با بهره‏گيرى از ظرفيت‏هاى فرهنگى اسلامى بر اساس حضور اجتماعى مردم و امت اسلامى سازمان مى‏بخشد.

26. بازتاب‏هاى معرفتى قيام 15 خرداد
حركت امام بازتاب‏هاى معرفتى خود را نسبت به جريان‏هاى معرفتى سكولار ابتدا در دهه چهل در ابعاد داخلى ايران و پس از گذشت پانزده سال، باپيروزى انقلاب اسلامى ايران در ابعاد جهانى، آشكار ساخت.
سكولاريزم پس از مشروطه كه با غلبه سياسى خود و حذف رقيب نيازى به پوشش دينى گرفتن احساس نمى‏كرد، و به همين دليل به صورت‏عريان در تقابل آشكار با مذهب قرار مى‏گرفت. پس از قيام پانزده خرداد در اثر بازگشت فعال سياسى مذهب و معنويت، در برخى از لايه‏ها ازرنگ و صورت دينى استفاده كرد.

پديد آمدن برخى تفسيرهاى سكولار از دين در پايان دهه چهل و آغاز دهه پنجاه ره‏آورد اين جريان است. تفسيرهاى سكولار دينى در آن‏مقطع اغلب به صورت ايدئولوژى‏هاى سياسى راديكال و چپ ظاهرى شد نظير متون آموزش مجاهدين خلق و يا تفسير گروه فرقان از قرآن ونهج البلاغه و صحيفه سجاديه و يا تفاسيرى كه در برخى از مساجد به صورت شفاهى القاء مى‏شد.

27. انقلاب اسلامى ايران‏
پيروزى انقلاب اسلامى ايران، جاذبه نگاه دينى و معنوى را در داخل ايران چندان قوى و گسترده ساخت، كه زمينه حضور عريان سكولاريزم را ازبين برد. انقلاب اسلامى ايران آثار معرفتى و سياسى فراوانى نيز در جهان اسلام ايجاد كرد. امت اسلام با الهام گرفتن از انقلاب اسلامى ايران،حركت معنوى و دينى خود را در سطح سياست فعال مى‏كرد و در نتيجه جنبش‏هاى سياسى مسلمانان كه تا قبل از آن در قالب ايدئولوژى‏هاى‏سكولار غربى دنبال مى‏شد، صورتى اسلامى و دينى پيدا كرد.

با فعال شدن معنويت و دين در سطح سياست، به تدريج نياز به پوشش گرفتن حركت‏هاى سياسى از معنويت و ديانت بيشتر شد، و به دنبال آن‏هم برخى از قدرت‏ها و حركت‏هاى سياسى‏اى كه در حاشيه اقتدار غرب پديد آمده بودند و يا عمل مى‏كردند، به توجيه دينى خود پرداخته، و هم‏روشنفكران سكولارى كه موضع انتقادى و راديكال داشتند، بر حجم تفاسير و تبيين‏هاى دنيوى و اغلب پنهان خود نسبت به ديانت افزودند.

28. حركت تمدنى اسلام‏
نگاه معنوى و دينى كه در طى قرن نوزدهم و بيستم با بسط و گسترش فرهنگ سكولار غرب در سطح جهانى، از افق سياست خارج شده، وپيش‏بينى زوال و حذف آن از فرهنگ بشرى مى‏رفت، پس از انقلاب اسلامى ايران به تدريج در جهت يك حركت تمدنى بروز و ظهور يافت.

در طى هشت سال دفاع مقدس جمهورى اسلامى ايران بلوك شرق و غرب، از يك موضع واحد، در تقابل با اين حركت معنوى نوين كه خارج ازقطب‏بندى دوگانه سياسى شرق و غرب عملى مى‏كرد، موضع گرفتند، و لكن با استقامت ايران اسلامى بعد از جنگ، قطب‏بندى دوگانه مزبور كه‏در چهارچوب تمدنى و سكولار غرب بود، فرو ريخت، و قطب‏بندى نوينى به تدريج بروز و ظهور يافت. تئورى‏پردازان غربى، همانگونه كه پيش ازاين اشاره شد، )بند 15) از بازگشت مجدد معنويت با عنوان پست سكولاريزم ياد كردند، و بدين ترتيب، بر حجم تفاسير دنيوى نسبت به معنويت‏كه در جست و جوى توجيه ديانت در چهارچوب فرهنگ دنيوى غرب مى‏باشند، افزوده شد.

29. از تفاسير ايدئولوژيك تا قرائت‏هاى ليبراليستى‏
تفسيرهاى سكولار از دين هنگامى به صراحت زبان انكار دين و معنويت را نداشته باشند و بلكه حضور آن را در چهارچوب نگاه دنيوى به‏رسميت بشناسند، همان‏گونه كه گذشت (بند 8) نوعى معنويت كاذب و دروغين را پديد مى‏آورند، و بازگشت مجدد ديانت به عرصه فرهنگ‏عمومى و سياسى به طور طبيعى زمينه اجتماعى اين نوع از معنويت كاذب را گسترش مى‏دهد. (بند 10)

تفسيرهاى سكولار و به ظاهر همدلانه با معنويت و دين در دو دهه چهل و پنجاه در ايران، همان گونه كه بيش از اين اشاره شد، (بند 26) بيشتردر قالب ايدئولوژى‏هاى راديكال و چپ انجام مى‏شد. اين فرايند در بعد از انقلاب اسلامى ايران تا هنگامى كه ماركسيسم جاذبه‏هاى نظرى وعملى خود را حفظ كرده بود مى‏توانست ادامه يابد و لكن با افول بلوك شرق، و غلبه ليبراليسم بر ميراث تمدنى دنياى غرب، زمينه اين نوع ازتفاسير نيز زايل شد، و در نتيجه معنويت كاذبى كه به تفسير دنيوى ديانت و معنويت مى‏پردازد، بيشتر به تفسير ليبراليستى دين روى آورد.

30. اسلام آمريكايى و اسلام ناب محمدى‏
حركت تمدنىi دنياى اسلام و بازگشت جهانى معنويت، به موازات آن كه رويكرد دينى و معنوى به هستى را در جهانى امروز توسعه بخشيده است،زمينه اجتماعى تفاسير سكولار از معنويت را نيز در سطح كشورهاى اسلامى و بلكه در ابعاد جهانى گسترش داده است. و غلبه ليبراليسم متأخربر رقباى ايدئولوژيك خود، موجب شده است، تا در وضعيت موجود، جهت رقابت با ديانت و معنويت حقيقى و ناب، تفاسير سكولار از معنويت درقالب قرائت‏هاى ليبراليستى عرضه شوند.

تمركز جهانى سكولاريزم در ليبرال دموكراسى غربى با محوريت آمريكا، تمركز تئوريك، نظرى، تفاسير سكولار و ليبراليستى دين را نيز به‏دنبال آورده است، امام خمينى كه پرچمدار حركت معنوى و دينى اسلامى بود در اشاره دقيق به معنويت و ديانت كاذبى كه در حاشيه فرايند رو به‏رشد حركت دينى شكل مى‏گرفت، از اسلام آمريكايى و تقابل آن با اسلام ناب محمدى سخن گفت.

31. بعد تئوريك و سياسى اسلام آمريكايى‏
تفسير ليبراليستى معنويت و ديانت عميق‏ترين كار نظرى و تئوريكى است كه غرب مدرن در شرايط فعلى براى استحاله حركت معنوى مى‏تواندانجام دهد و لكن رقابت پنهان و پوشيده سكولاريزم با حركت سياسى معنويت و فرايند رو به رشد، اقتدار دينى، به فعاليت‏هاى نظرى مدرن‏محدود نمى‏شود.
آمريكا براى مقابله با حركت اجتماعى و سياسى دنياى اسلام علاوه به حمايت از تفسيرهاى ليبراليستى از هر حركت مذهبى ديگرى كه بتوانددر جهت تضعيف آن عمل نمايد، نيز استفاده مى‏كند. و به همين دليل از حركت‏هاى مذهبى قشرى‏گرايانه و متحجرانه‏اى كه فارغ از تفسيرهاى‏مدرن حضور فعال سياسى اسلام را تاب نمى‏آورند، و يا آن كه فعاليت‏هاى سياسى دينى خود را در خدمت اختلافات فرقه‏اى و مانند آن قرار داده،و امت اسلامى را تضعيف مى‏كنند، حمايت مى‏كند. تعبير اسلام آمريكايى، امام خمينى، اين بخش از حركت و فعاليت‏هاى مذهبى را نيز شامل‏مى‏شود.

32. ويژگى‏هاى معنويت سكولار و دين ليبرال‏
تفسير ليبراليستى دين كه به طور عام، در قالب توجيهات كلامى جديد و تبيين‏ هاى نظرى فلسفه دين انجام مى‏شود و تفسير ليبراليستى اسلام كه از طريق فرهنگ ترجمه، در حاشيه‏ هاى القائات و جاذبه ‏هاى دنياى مدرن به سوى كشورهاى اسلامى و از جمله ايران سرازير مى‏گردد داراى‏ خصوصيات زير است:

الف) حضور اجتماعى دين و از جمله اسلام را به صورت يك ايدئولوژى فعال اجتماعى تاب نمى‏آورد، و آن را در سطح زندگى فردى و شخصى به‏ رسميت مى‏شناسد.

ب) اصالت معرفت دينى و هويت هدايت‏گرايانه آن را انكار نموده، و آن را به عنوان بخشى از قلمرو فرهنگ عمومى، موضوع و ابژه از براى‏معرفت علمى قلمداد مى‏كند، در اين نگرش دانش علمى نسبت به دين برون دينى و مطالعات درون دينى غير علمى است.

ج) قرائت ليبراليستى دين در قياس با نظم جهانى موجود صورتى محافظه‏ كارانه دارد و لكن در قياس با حركت تمدنى دنياى اسلام صورتى‏براندازانه و راديكال دارد و به همين دليل اين قرائت به لحاظ ساختارى در ابعاد جهانى نظام سلطه قرائتى به شدت حكومتى و دولتى است و در ابعاد داخلى به رغم داعيه ‏هاى محافظه ‏كارانه و اصلاح‏ طلبانه ‏اى كه دارد، انقلابى، تحريك كننده، خشونت ‏زا و براندازانه است.
 

نويسنده:

حميد پارسانيا