بازگشت به خانه  |   فهرست موضوعی مقالات و نام نويسندگان

24 بهمن 1386 ـ   13 فوريه 2008

بیست و نهمین سا ل

داريوش همايون

انقلاب، در معنی کلاسیک آن، یک پدیده روشنگری فرانسوی است که، در تأکید خود بر خردگرائی، از طبیعت آدم ها و موقعیت های انسانی دور می افتاد و برای ساختن جهان نوینی بر ویرانه جهان کهن می کوشید. «ساختن پس از ویران کردن» ـ این معنی انقلاب برای تقریبا همگان، به استثنای بریتانیائی های خردمند، بوده است که عقل سلیم را بر سیستم سازی برتری می دهند.

اکنون، پس از تجربهء انقلاب های بزرگ، از فرانسه تا اسلامی (و نه بهمن که آن انقلاب را از ویژگی اصلی اش جدا می کند)، ورشکستگی اندیشهء اصلی انقلابی ــ ویران کردن گذشته برای ساختن آینده بر روی ویرانه ها ــ می باید آشکار تر شده باشد. با انقلاب نه گذشته را می توان یکسره ویران کرد و نه آینده ای که «به نامش چه جنایت ها می کنند» ساخته می شود.

یک ویژگی انقلاب اسلامی آن بود که، بر خلاف انقلابات بزرگ دیگر، می خواست ویران کند نه برای آنکه جهان نوینی بسازد، بلکه به جهان مرده ای که در زمان خودش نیز جز با کشتار و تاراج سرپا نمی ایستاد بازگردد. این مهم نیست که بسیاری ار انقلابیان آرمان های دیگر در سر داشتند ــ اعتبار خود آن آرمان ها و با ربط بودنشان به نیاز ها و امکانات جامعه ایرانی به کنار. مهم آن است که برای نخستین بار در تاریخ جهان عناصری پاک بیگانه از یک ایدئولوژی و حتی دشمن آن، با شیفتگی و بی هیچ تردیدی به رهبری بزرگ ترین نمایندگان آن ایدئولوژی گردن نهادند. چنین خودکشی ایدئولوژیک، که متأسفانه به «خودکشی» فیزیکی هزاران نیز انجامید، یک ویژگی دیگر انقلاب اسلامی است.

سومین ويژگی انقلاب، که آن را آسان ترین انقلاب بزرگ تاریخ گردانید، شرکت مستقیم و فعالانه رهبری سیاسی رژیم در پیروزی انقلابی بود که بی هیچ پرده پوشی برای نابودی آن راه افتاده بود. در برابر نمونهء پادشاهی پهلوی، مثال «بوربن» ها رنگ می بازد. لوئی شانزدهم و نخست وزیرانش دست کم برای رهبری انقلاب، با رهبری انقلابی، در رقابت نمی بودند.

یک ویژگی دیگر و آخر نیز هست که صفت «نالازم ترین» را نیز به احمقانه ترین انقلاب تاریخ می دهد. انقلاب اسلامی در ایران روی داد که نه مانند روسیه در جنگ شکست خورده بود، نه مانند فرانسه به ورشکستگی مالی جنگ های دراز افتاده بود (جنگ سی ساله لوئی سیزده و جنگ های لوئی چهارده و جنگ هفت ساله لوئی پانزده و جنگ استقلال امریکای لوئی شانزده) ــ در جامعه ای پر تحرک با اقتصادی شکوفان که، برخلاف آن دو، اشرافیت و طبقات بسته نداشت و گرهگاه های آن بی دشواری زیاد و بی انقلاب، و بویژه بی انقلاب، گشوده می شد.

نیرو های انقلابی همه حق داشتند که تا پایان رژیم پهلوی را نیز بخواهند. حق هر کسی است که تا پایان با امری مخالفت ورزد. آنچه درسی برای آینده شد آن بود که در اموری به بزرگی سرنوشت ملی نمی باید از اصول منحرف شد. اموری هست که سیاستبازی بر نمی دارد.

درس دیگری که می باید امیدوار بود گرفته شده باشد آن بود که قدرت را در سیاست بجای هدف نمی باید گذاشت. قدرت وسیله است. رژیم پادشاهی اصولی نداشت ــ سراسر قدرت و اقتضای روز ــ و از تجدد به ارتجاع و از سرکوبگری به تسلیم و از فرمانبری به گردنکشی در گذر بود؛ و در بی اعتنائی محض خود به اصول، به طبیعت خویش رفتار کرد؛ ولی انقلابیان غیر اسلامی اصول خود را داشتند که در راهشان به فداکاری می ایستادند. زیر پا گذاشتن آن اصول در سودای قدرتی که نبود و نمی توانست باشد بزرگ ترین گناهشان بود.

* * *

آنچه در سه دهه گذشته از انقلاب برآمده یک فاجعه کامل در همهء زمینه ها برای ملت ایران است. انقلاب توانسته است حکومت و اقتصادی به ایران بدهد که کشور ما را یک لیبی بزرگ تر و یک پمپ بنزین غول آسا گردانیده است. درآمد نفتی، که صادراتش با روند کنونی یک دهه دیگر عملاً به پایان خواهد رسید، به مصرف روزانه می رسد و دور ریخته می شود و بیرون می رود؛ و مردمی دست به دهان روز را شب می کنند تا بامدادی با لگد سخت روزگار از خواب پرانده شوند.

آنچه را که حکومت ناشایسته سالاران ــ حکومتی که در کشور شگفتی زای ما نیز باور نکردنی است ــ در پایمال کردن حقوق مردم و از میان بردن میراث و منابع ملی و پائین بردن سطح فرهنگی توده ها و از هم گسیختن جامعه می کند در اینجا فهرست نمی توان کرد. تصویری است که در کابوس های ما نیز نمی آمد.

ولی این تصویر دلگیر دورنمائی روشن دارد: سی ساله گذشته گره ایدئولوژی (با «ایِ» بزرگ) را از ذهن بهترین لایه های اجتماعی ایران باز کرده است. از این مهم تر، با از میان رفتن امپراتوری شوروی، لعنت دویست سالهء همسایگی با روسیه از جغرافیای ایران برداشته شده و انقلاب و جمهوری اسلامی سنگ آسیای 1400 سالهء مذهب سیاسی را از گردن فلسفهء سیاسی و اجتماعی ایران فرو نهاده است. برای نخستین بار، پس از نزدیک چهارده سده، ما دیگر قربانی جغرافیای خود ــ سرزمینی گشوده بر امواج بیابانگردان ویرانگر (از سده هفتم تا چهاردهم) و در همسایگی قدرت های استعماری خارجی (در سده های نوزدهم و بیستم) ــ نیستیم. با نمایشی که اسلام، به عنوان اداره کنندهء جامعه و حکومت، داده است دوران قربانی تاریخ هزار و چهارصد ساله بودن نیز به پایان می رسد. در عرفیگرا (سکولار) ترین جامعه (و نه حکومت) خاورمیانهء اسلامی، مردمی که تراژیک ترین تاریخ و بالا ترین تجربهء تاریخی را در این گوشه جهان دارند، می آموزند که مذهب را به خانه و مسجد ببرند.

جمهوری اسلامی بیش از آنکه می بایست مانده است و هنوز چند گاهی خواهد ماند. پایندگی آن، مانند پیروزی خود انقلاب، بیش از قدرت درونی اش مرهون تصادفات تاریخی است. انقلاب نالازم، رژیمی ناهنگام (anachronistic) زاده است که، ناگزیر، زیر وزن ناهنگامی و بی ربطی خود و فشار جامعه مدنی ایران خرد خواهد شد. آنگاه بسته به درس هائی که ایرانیان از تاریخ کم مانند همروزگار خود گرفته اند می توان جامعه ای ساخت که از کم و کاستی ها و کژ روی های گذشته پاک باشد (تا بتواند کم و کاستی ها و کژروی های تازه ای را تجربه کند.)

می باید امیدوار بود که آن درس های گرفته، دست کم، شناخته شده باشد. شاید هم بتوان امیدوار بود که نشیب ملی ما در جائی پایان یابد. شاید ما چنان فرو افتاده ایم که دیگر جز به بالا راهی نمانده است.

از اینها همه گذشته، هیچگاه پس از آن سه سدهء زرین ایران (دهم تا سیزدهم)، که جهانگشائی های عرب و پانگرفتن یک حکومت متمرکز، در آن سرزمین های پهناور، با همهء پایبند های مذهب، میدان گشاده ای از هند تا اسپانیا به متمدن ترین و با استعداد ترین سرزمین اسلامی داد، اینهمه اسباب بزرگی برای ما فراهم نبوده است ــ تنها اگر مانع جمهوری اسلامی و روحیه ای را که چنین لکه ای بر تاریخ ما گذاشته است از پیش پای برداریم.

اکنون ِ تاسف آور ایران را آینده ای هست که دستمایه هایش زشتی و بدی و اشتباهات یک دوران هدر شده و نوید بخش تاریخی خواهد بود. 

بازگشت به خانه