بازگشت به خانه  |   فهرست موضوعی مقالات و نام نويسندگان

6 بهمن 1385 ـ   26 ژانويه 2007

اسلام و تجدد پس از آتاتورک

بخش پنجم از مقالهء بلند «جهاني شدن ارزش ها»

عبدی کلانتری

۶ بهمن ۱۳۸۵

کشور دوست و همسايهء ما ترکيه نمونه اي است يگانه از يک کشور مسلمان که در آستانهء پيوستن به اتحاديهء اروپا قرار دارد. چگونگي ليبرال شدن، اروپائي شدن، يا «غربي شدن» يک کشور مسلمان هميشه مي تواند حاوي درس هائي باشد براي ديگر جوامع مسلمان: جوامعي که در چنبر ديکتاتوري هاي خودکامهء وابسته به غرب، يا در چنبر ديکتاتوري هاي تماميت خواهِ ضدغرب دست و پا مي زنند.

هرچند هنوز بقاياي بينش هاي استعماري اروپائي با پيوستن ترکيه به اتحاديهء اروپا مخالفت مي کند ــ و ما اين مخالفت ها را به طور رسمي و غير رسمي از جانب سخنگويان فرانسوي، هلندي، يا دانمارکي مي شنويم ــ اما با ادغام هرچه بيشتر ترکيه در بازار جهاني سرمايه، اين مقاومت ها به تدريج از ميان برداشته مي شود. حتا پاپ بنديکت رهبر کاتوليک هاي جهان که تا همين چندي پيش مدافعِ سرسختِ حفظ هويت «مسيحي» اروپا بود، سرانجام به ترکيه رفت، به زبان ترکي با مسلمانان خوش و بش کرد، کنار علي بردک‌اوغلو رهبر مسلمانان ترک، در مسجد آبي کفش هايش را در آورد، رو به مکه به دعا ايستاد و با سرفرود آوردن در برابر منطق سرمايهء جهاني پذيرفت که مسلمانان هم مي توانند بخشي از تمدن مدرنِ اروپائي باشند.

هراس از ترکان

هراس اروپا از مسلمانان سابقه اي چندصد ساله دارد. خاطرهء شکست جهانِ مسيحي به دست ترکان و از دست دادن شهر قسطنطنيه همواره جاي خود را به شکل هراسي پنهان در آگاهيِ اروپائي نگه داشته است. شرق شناس پرآوازهء انگليسي ـ آمريکائي برنارد لوئيس حدود پنجاه سال پيش نوشت: «براي بيشتر تحصيل کردگان اروپاي غربي، کلمات ترک و ترکي عواطفي را زنده مي کند که از صدهاسال نبرد [ميان اسلام و مسيحيت] ناشي شده؛ براي بيشتر ساکنان اروپاي شرقي نيز تصوير استثمارگران ترک، بخشي از آگاهي توده اي يا فولکلور شده است.»

اين اسلام بود که با زور شمشير توانست سرزمين هاي سوريه، مصر، آفريقاي شمالي و اسپانيا را از چنگ جهان مسيحي به در آورد و به خود ادغام کند. جنگهاي صليبي واکنشي به اين کشورگشايي ها بود که به نوبهء خود در حملات امپراتوري عثماني به اروپا پاسخ گرفت.

شروع اصلاحات از بالا در زمان خلافت

ميراث روشنگريِ مِدرن، اروپا را سرور جهان کرد. در عصر جديد، روياروئي امپراتوري عثماني با غرب نمي توانست با حفظ عادات و ادوات سنت صورت گيرد. مصاف با غرب، از راه تقليد از آن و با شروع اصلاحات در زمان سلطان محمد دوم در امپراتوري عثماني آغاز شد. تحت رهبري او و جانشينان اش، اصلاحاتي چون تساوي حقوقي رعايا، گسترش حق مالکيت خصوصي، بازسازي نظام آموزشي، و بازسازي بوروکراسي و ارتش شروع شد.

سکولاريسم آمرانه در زمان جمهوري

اما تنها با تأسيس جمهوري ترکيه توسط کمال آتاتورک در سال ۱۹۲۳ ميلادي بود که تجدد، زير نظارت آمرانهء ارتشيان جوان، در جامعه شروع به نهادي شدن کرد. دين زير کنترل و تابعيت دولت قرار گرفت و به حوزهء خصوصي رانده شد. قوانين مدني تازه تدوين شدند. طرز لباس مردان و زنان، شکل و شمايل ساختمانها و شهرها، و توليدات فرهنگي نيز به رنگ اروپائي در آمد. هربار که دين قصد ورود به عرصهء عمومي و سياست را کرد، ارتش دوباره آن را عقب راند.

سالهاي جنگ سرد

ترکيه در سال ۱۹۵۲ به پيمان «ناتو» پيوست که اتحاد نظامي کشورهاي سرمايه داري عليه اتحاد جماهير شوروي و اقمار آن بود. سربازان ترکي در جنگ کُره همسنگر با آمريکائي ها عليه کمونيسم جنگيدند. ايدئولوژي «تجدد آمرانه» ، همزمان ايدئولوژي ضديت با کمونيسم و جنبش هاي کارگري در جهان بود. ترکيه، در کنار ديکتاتوري هاي نظامي جهان سومي در يونان، اسپانيا، آمريکاي لاتين و آسياي جنوب شرقي ، متحدي طبيعي براي واشنگتن محسوب مي شد. کماليسم و فاشيسم به عنوان ايدئولوژي هاي مدرن و سکولار، وجوه مشترک بسيار داشتند که واشنگتن در مبارزه اش با اردوگاه کمونيستي شرق مي توانست از آنها سود بگيرد.

عقب نشيني سنت ها در برابر سرمايه

با از ميان رفتن اردوگاه کمونيستي در دههء آخر قرن بيستم و دور تازهء جهاني شدن سرمايه، در ساختار سياسي ترکيه تحولاتي به وجود آمد. گشايشي سياسي به دنبال گشايش اجتناب ناپذير اقتصادي خود را نشان داد. سرمايه داري در ترکيه، در روند ادغام بيشتر با سرمايهء جهاني، دريچه هاي اقتصاد را بازتر کرد. تجارت، با تحرک بيشتر سرمايهء مالي به همراه سرمايه گذاري داخلي رونق گرفت؛ درهاي ترکيه بيشتر از هميشه به روي بازارهاي جهاني باز شد. از طريق توليد کالاهاي مصرفي براي صادرات به اروپا، آمريکا و ساير کشورهاي خاورميانه و آسياي مرکزي ، شهرهاي کوچک به ميدان مغناطيسيِ بازارهاي جهاني پرتاب شدند. تماس اقتصادي به دنبال خود تماس بيشتر فرهنگي را باعث مي شود.

استانبول که هميشه محلي تلاقي شرق و غرب بود، باز هم هويت «جهان وطن» (يا کازموپوليتن) خود را در ابعاد تازه تري تثبيت کرد. با سربرکشيدنِ آسمانخراش هاي مالي بزرگ، با موزه ها و مراکز هنري زنده، با غناي بيشتر فرهنگي در بده بستان با غرب، و با زندگي شبانهء پرهيجان که ويژگي هاي همهء متروپوليس ها در جهان را شکل مي دهند.

سرمايه همواره و در هر شرايطي جزميت ها را مي شکند. رفتار و عادات سنتي جاي خود را به فردگرائي مي دهد و ارزش هاي جهاني طبقهء متوسط شهري ــ حتا زماني که مردم دم از دين و مذهب مي زنند ــ بيشتر در فرهنگ رخنه مي کند. هم اکنون در ترکيه بيش از سيصد کانال تلويزيوني و هزار ايستگاه راديوئي فعال اند که همه چيز، از برنامه هاي غربي گرفته تا موسيقي محلي و برنامه هاي ويژهء مسلمانان را به ميان مردم مي برند. پرسش و شک در بارهء جزميت هاي ناسيوناليستي و ديني، بحث هاي داغي را در رسانه ها دامن مي زند.

تجدد که تا يک دههء پيش هميشه از بالا به پائين و به شيوهء آمرانه توسط جانشينان آتاتورک پياده مي شد، اکنون در همهء سطوح اجتماع از نو مورد تعبير قرار مي گيرد. نتيجهء اجتناب ناپذير اين تحولات، پلوراليسم بيشتر و تضادهاي تازه تر است.

اوليگارشي سکولار و اسلام ليبرال درعصر جهاني شدن سرمايه

جالب اينجاست که نزديکي بيشتر به غرب، رابطهء عاطفيِ عشق و نفرتِ توأم را نسبت به همان غرب و به ويژه آمريکا تشديد مي کند. ايدئولوژيِ تجددگراي «کماليسم» همانند بسياري از ايدئولوژي هاي جهان سومي در عصر مدرن، يک ايدئولوژي افراطي ناسيوناليستي نيز هست. ايدئولوژي اي که به «ترک بودن» خود افتخار مي کند و در حفاظت از مرزهاي پرگوهرش از قتل عام قوم کرد نيز ابائي ندارد.

هنگامي که منطق جهاني شدن سرمايه خود را به ساير نقاط جهان تحميل مي کند، به تدريج قدرت انحصاريِ زبدگانِ جمهوري تضعيف مي شود؛ فرزندان خلف آتاتورکِ پدرسالار، که در سطوح مختلف جامعهء سکولار ترکيه، در ارتش، قوهء قضائيه، دانشگاهها و بوروکراسي دولتي ريشه دوانده اند، به خشم مي آيند. آنها «ليبراليسم غربي» را تاب نمي آورند.

نتيجهء متناقض آن است که از درون سکولارترين بخش جامعهء ترکيه، احساسات ضد غربي و ضد ليبرال سربر مي کشد. تهديدي که سه چهار روز پيش عليه جان اورهان پاموک شد نه از سوي افراطيان مذهبي بلکه از جانب ناسيوناليست هاي افراطي صورت گرفت.

به قدرت رسيدن حزب عدالت و توسعهء اسلامي (AKP) شايد واکنشي عليه اين خودکامگي سکولار باشد. همين حزب ميانه روي اسلامي است که در جهت نهادي کردن اصلاحات و پيوستن به اتحاديهء اروپا تلاش مي کند.

در تازه ترين نظرخواهي توسط «بنياد مطالعات اقتصادي و اجتماعي ترکيه»، ۴۵ درصد از مردم خود را در وهلهء اول «مسلمان» و سپس «ترک» به حساب آورده اند. اين رقمي است که از سال ۱۹۹۹ ، افزايشي نُه درصدي داشته است. اما همزمان، حمايت از قوانين شريعت از ۲۱ درصد به ۹ درصد کاهش پيدا کرده است. درصد زناني که هنوز حجاب اسلامي را برمي گزينند يک چهارم کمتر شده و به يازده درصد رسيده است. همسران رهبران حزب حاکم همچنان با حجاب اسلامي در جامعه ظاهر مي شوند.

اين شيوه از «سکولار» شدن يا «ليبرال» شدنِ عادات و رفتار ديني حاصل چيست؟ حرکت سرمايه را دنبال کنيد و به رفتار طبقات متوسط تازه به دوران آمده در جامعهء مصرفي نگاه کنيد. به زناني نگاه کنيد که با ظاهر پوشيدهء اسلامي، با اشتياق در بازارچه ها و بوتيک ها مي چرخند و آخرين مُدهاي اسلامي را وارسي مي کنند. به مراکز توريستي و هتل هاي کنار دريا نگاه کنيد که با رعايت کامل جدائي زن و مرد براي شنا، همان رابطهء اقتصادي و فرهنگيِ تعطيلاتِ ساحلي در کاليفرنيا يا فلوريدا را نسخه برمي دارد. به فرزندان اين طبقات نگاه کنيد، پسران و دختراني که به بهترين مدارس اروپا، کانادا و آمريکا مي روند و دانش سکولار غرب را مي آموزند. لعابي ديني بر پيکر سخت جانِ رابطهء اجتماعي سرمايه، که همواره خود را در مقياس جهاني بازتوليد مي کند.

منابع و لينک هاي مرتبط:

برنارد لوئيس:
Bernard Lewis, From Babel to Dragomans: Interpreting the Middle East
Oxford University Press, 2004. p.115

سولي اوزل:
Soli Ozel, Turkey Faces West
The Wilson Quarterly
Woodrow Wilson International Center for Scholars
Volume XXXI, Number 1, p.18

سکولاريسم و اسلام ـ فرازهائي از محمد آرکون، نيلگون (راديو زمانه(
عبدی کلانتری، جايگاه دين در جامعهء مدرن، نيلگون (راديو زمانه(
احمد سمايی: ترکيه مذهبي، ترکيه مدرن ، گوي سياست (راديو زمانه(

عبدی کلانتری: مدل آتاتورک و مدل اصلاح گرا : دو ديدگاه دربارهء رابطهء اسلام با دموکراسي
 

برگرفته از سايت «راديو زمانه»:

http://radiozamaaneh.com/nilgoon/2007/01/post_34.html

بازگشت به خانه