بازگشت به خانه  |   فهرست موضوعی مقالات و نام نويسندگان

فروردين 1387 ـ   آوريل  2008

خدای زنانه!

نشريهء «دی تسایت» ـ  19 مارس 2008

Die Zeit

ترجمه: زری طبائی

نمایشگاهی در کشور  سویس  افسانهً خدای مردانه را زیر علامت سئوال می برد. حفاریات باستان شناسی نشان می دهند که در اسرائیل قدیم برای مد ت طولانی در تاریخ گذشته خدای زنی هم بوده که بالاترین مقام راداشته و به اندازه خدای یهوه مورد ستایش قرار می گرفته است.

خدا ! همان مرد پیری نیست که میچل آنجلو نقٌاش معروف ایتالیائی او را با مو های آشفته و ریش بلند  در طاق کلیسای اعظم روم  نقاشی کرده ؟ همان که با نگاهی خشمگین از آن بالا به تماشاگران و بازدیدکنندگان می نگرد و حتی زمانی  هم که در این پائین دارند نماینده او را در روی زمین انتخاب می کنند باز هم از لبخندی بر روی لب دریغ می کند . حدٌاقل این تصویری است که ما  از خدا در ذهن مان داریم : خدای  مردانه ،  پدری بسیار سخت گیر. البته  این تصویر در ذهن ما هیچ چیز عجیبی نیست زیرا در تورات عهد قدیم شش هزارو هشصد و بیست و هشت دفعه از خدا با نام «آقا» نام  برده و  او را با ضمیر مذکر یا مردانه خطاب کرده است.

اتمار کیل، پرفسور مذهبی کاتولیک در رابطه با قائل شدن جنسیت مردانه و آن هم از نوع زمخت و دل نچسب  آن برای خدا اشاره به  متن کتاب سفر پیدایش یا تکوین  میکند و می گوید:« و خداوند انسان را به شکل خود آفرید، به شکل خود خدا او را آفرید،  انسان را هم به شکل مرد و هم به شکل زن  آفرید». و با لحنی شماتت آمیز ادامه می دهد: «پس اگر خدا انسان را شبیه خود یعنی هم مرد وهم زن آفریده است چرافقط خدای مذکر اصل است و در تمام متون از مرد صحبت می شود؟ آیا موقع آن نرسیده که این آقای بزرگوار را با گذشته خود مواجه کنیم؟»

و اما این بار داستان بنوعی دیگر است. در موزه هنر های باستانی در شهر فریبورگ سویس نمایشگاهی بر پا شده که در آن مجسمه های لخت خدایان زن را در دوران باستان، زنان شجاعی که  در حال سواری و آن هم بر گردهء شیران، و زنانی نیمه لخت با پستان های  به معرض  تماشا گذاشته، برای دیدن عموم  به نمایش گذاشته شده است. حتی  تابلوهای نقٌاشی ای از مریم مقدس ـ که همیشه با حجب و حیا همراه است ـ در این نمایشگاه با پستان های باز در حالیکه از آن ها شیر به اطراف تراوش می کند به تصویر کشیده شده است.

اسم این نمایشگاه « خدای زن » است و در آن نیمهء  به زور پوشیده، فراموش و انکار شده زنانهء خدا را نشان می دهد. در این مجموعه مجسمه ای وجود دارد که از همه بیشتر این جنبه فراموش شدهء گذشتهء خدا را به یاد می آورد؛ مجسمه  تحسین بر انگیزی در حدود دو هزار و هفت صد سال قدیمی از خاک رس ساخته شده که قسمتی از آن هم صدمه دیده و خدا را در معیٌت یک زن نشان میدهد ، شاید هم اصولآ در کنار همسر خود. پس خدا یکتا نبوده ، بلکه تک همسر ؟

از روز چهارم ماه مای نمایشگاه خدای زن هم در آلمان به معرض دید گذاشته می شود.  این نمایشگاه قصد دارد نیمه پنهان خدای انجیل را نشان داده و آشکار کند. هیچ کس بهتر از این اتحٌاد  سه گانه:  پرفسور کیل ، کتاب مقٌدس انجیلش و موزهء هنرهای شرق و خاورمیانه دانشگاه فرایبورگ سویس نمیتوانند این کار را انجام دهند.  هنر و ارزش کار کیل در این است که او می خواهد با استفاده از یافته های باستان شناسی ـ که شامل مجسمه ها ، دست نوشته ها، مهر ها،  طلسم ها و سایر آثار بدست آمده است ـ متون قدیم تورات « کتاب مقٌدس » را توسعه دهد و تصویری واقعی تراز خدا  که تا بحال وجود داشته، ارائه کند.

انسان لازم نیست هر چه را که در کتاب تورات راجع به سرزمین موعود نوشته شده است جدٌی تلقی کند. اگر قبلاً کتاب مقٌدس را بعنوان کلام خدا تلقی و تمام  مطالب تاریخی آن  واقعی قلمداد می شد، مدت ها است دانشمندان محقق و منتقدان دین ثابت کرده اند که نه تنها خدا پنج کتاب تورات را به موسی دیکته نکرده بلکه مزامیر داوود و  اشعار سلیمان نبی هم کار آدمیزاد است. حتی تورات عهد قدیم حاصل کار گروهی از طبقهً اشراف با سواد است که در حدود 2600 سال پیش در سه یا چهار نسل به مرور داستان های اساطیری و متون جدید تر را در مجموعه ای جمع آوری کرده که یهودی های عصر جدید به آن تورات و مسیحی ها کتاب تورات عهد قدیم می نامند و آن را ارج می گذارند.

در آن موقع اسرائیل مثل توپ بازی در دست قدرت های بزرگ همسایه بود. در اوٌل مصری ها و آشوری ها به آنجا لشکر کشی کردند و سپس در سال 587 قبل از میلاد پادشاه بابل، نبوکد نصر، اسرائیل ( اورشلیم ) را فتح و معبدش را به آتش کشید و تعداد بسیار زيادی از اهالی آنجا را به خارج از اسرائیل تبعید کرد.  نیم قرن بعد، زمانی که کوروش بزرگ پادشاه ایران به مردم اسرائیل اجازه داد که به سرزمین خود بر گردند خاک اسرائیل، استانی از استان های امپراطوری ایران (پارس )محسوب می شد.

چه شد که چنین اتفاقی افتاد؟  آیا خدای اسرائیل، یهوه بی عرضه بود ؟ نه! معلوم است که داشتن چنین تلقی و تصٌوری  از یهوه ممنوع است. بنا بر این، سران یهود دست به کار نوشتن جلد پنجم تورات به نام  «سفر تثنیه» شدند. در این کتاب بر تک خدائی و سخت ترین قوانین مجددآ تاکید شده است. هدف آنان این بود که نشان دهند تمام لشکر کشی ها، قتل و خون ریزی ها، به آتش کشیدن معبد و تبعید مجازاتی بود برای آن که قوم یهود قومی نافرمان بوده و خدایان متعددی را می پرستیدند. فقط زمانی که از پرستیدن خدایان دست بر داشتند و متعهد شدند که به جز خدای یهوه خدائی دیگر را نپرستند قوم مجازات شدهء یهود، زندگی بهتری را در پیش خواهد داشت.

قسمتی از متن کتاب عهد قدیم، یا تورات، که در حقیقت  با هدفی سیاسی نوشته شده است

کنراد اشمید، پرفسور و متخصص دین در دانشگاه زوریخ سویس، که کار تحقیقی او بررسی تاریخچه ادبی متون تورات است، چنین جمع بندی می کند که: «این متون بسیار سیاسی هستند و نشان میدهند که نویسندگان شان با غرض و هدف سیاسی دینی آنها را نگاشته اند. در ضمن روشن می کند که تا چه اندازه مهم است که برای فهمیدن دنیای تورات و انجیل مسائل دیگری هم در نظر گرفته شود و باعث می شود که تصویرهمه جانبه تری ارائه گردد».

زمانی که باستان شناسان در حفاری های خود مجسمه بسیار کوچک کمتر از بیست سانتیمتری را کشف کردند، بسیار شک زده و عافلگیر شده بودند و فردریک بلیس، باستان شناس، در نوشته های خود در بارهء این مجسمه که  از خاک رس ساخته شده نوشت «با کمال تاًسف باید بگویم که مجسمه کاملآ لخت و بدون پوشش است». اتمامر کیل مجسمه را که با گشاده دستی و شعف سینه هایش را به تماشا گذاشته است در یکی از ویترین های  نمایشگاه نشان می دهد و می گوید: «انگلیسی خشکه مقٌدس ( منظور فردریک بلیس انگلیسی است ) نام آن را الهه باروری نهاده».

سیلویا شروره، استاد دانشگاه برن در رشته  انجیل شناسی، با لبخند می گوید : «گروه ما در سازماندهان نمایشگاه نام این مجسمه را « پستان شاد»  نهاده  است. بنظر میرسد که در هر خانه ای در عهد قدیم یک عدد از این مجسمه  وجود داشته است. زیرا تعداد بسیار زیادی  از آن ها را در حفاری ها پیدا کرده ایم. حال برای چه هدفی بوده، برای نیایش، باروری و یا برآوردن آرزوها دقیقآ معلوم نیست. بدون هیچ شکی نشان می دهد که ما با فرهنگی بسیار وسیع مواجه هستیم که خدایان زن را ستایش می کرده اند.  بر اساس تحقیقات حدس زده می شود که این مجسمه های خدای باروری  « آشیرا» است. از این خانم محترم در کتاب تورات عهد عتیق چهل بار نام برده شده است ولی نه به نیکوئی و ملاطفت.

دانشمندان حدس می زنند که این دو تا ظاهرآ با هم سروسری داشته اند. در همین چند سال اخیر در حفاری ها در یک کاروانسرا در شبه جزیره سینا در مصر به نام کنتیلیت اجرود، و نيز در یک گور در خیربیت ال قم دست نوشته هائی کشف کردند که در آن ها از «یهوه و آشیرای او » ذکر شده است.  این کشف جدید باعث برانگیختن حساسیٌت و عصبانیت فراوانی شد. «آيا خدا همسر هم داشته است؟» عنوان کتابی است از باستان شناس امریکائی ویلیام دیور که اخیرا به چاپ رسیده است.

 کریستفر یولنگر استاد تاریخ ادیان و همکار قدیمی پرفسور کیل در دانشگاه زوریخ با اشاره به  نمایشگاه می گوید : «حالا در نمایشگاه فریبورگ سویس در سری  مجموعه ای از مجسمه های رسی از هفصد سال قبل از تولٌد مسیح  می توان آنها را با هم مشاهده کرد ـ یهوه را با آشیرا يش». مشکل  فقط این نیست که این تئوری را به اثبات برسانند زیرا جرئت و جسارت فراوانی طلب می کند، بلکه زمانی که این تز برای اوٌلین بار مطرح شد بارانی از نامه های اعتراضی و حاکی از نا رضایتی سرازیر گردید. در آن ها اعتراض کرده بودند که ما هرگز خدائی نمی خواهیم  که همسر داشته باشد، آنهم چه همسری!  زنی مثل آشیرا که هیج حجب و حیائی سرش نمی شود. اصلآ به خدای جبٌار ترسیم شده با ریش های انبوه نمی خورد که همسر هم داشته باشد.

امٌا حتی در دورهء حکومت مناسه، پادشاه یودا در قرن هفتم قیل از مسیح، مجسمه ای از آشیرا در معبد یهوه در اورشلیم موجود بوده است. بنابراین دلیل کافی وجود داشته که چرا نویسندگان کتاب سفر تثنیه با آشیرا مخالف بوده و هیچ اثری از او در این کتاب بجای نگذاشته اند. جانشین مناسه  یوشع دستور داد که آشیرا را از معبد به بیرون اندازند و رٌد او را به کلی پاک کرده و چیزی از او باقی نگذارند. در رابطه با این عمل ما می توانیم معنی بعضی از اصول ده فرمان را بهتر درک کنیم: « تو نباید در برابر سایر خدایان به خاک افتاده، سجده کرده و آنان را بپرستی و ستایش کنی.  زیرا من، سرور تو، خدای تو، خدائی بسیار حسود هستم.»

سیلویا شروره،  متخصص و محقق انجیل، می گوید: نباید تقصیر محو کردن جنبهء زنانه را فقط به گردن مؤلفان «سفر تثنیه» انداخت. انسان می تواند کاملآ بفهمد که آنان از این کار یعنی انکار زنانگی و تمایلات جنسی او منافع بسیار بزرگی داشته اند، ولی ما نمی دانیم که این افراد چه کسانی بوده اند و به چه دلیل این اثر (سفر تثنیه) را نوشته اند. ما تا بحال به سندی برخورد نکرده ایم که این افراد را بما بشناساند ودر ضمن این کتب کار چند نسل است و که از روی آثار قبلی نوشته شده و به مرور تغییر داده شده است.

اصولآ محو کردن جنبهء زنانگی از مدت ها پیش شروع شده بود. کشفیات باستان شناسی از دو هزار سال قبل از مسیح در خاورمیانه، الهه های زن را همیشه در کنار و شانه بشانه خدایان مرد و از نظر بزرگی به اندازه مجسمه مرد و احترام مساوی نشان می دهند ولی در پایان هزاره اوٌل زنان را کوچک و کوچکتر و مجسمه ها از مصالح بی ارزش تراز مجسمه مردان ساخته میشود.  چرا این اتفٌاق افتاده است؟  مانمی توانیم دقیقآ بگوئیم. شاید بدلیل شروع جنگ و لشکر کشی، اهمیٌت ارتش و سپاهیان بیشتر شده و باعث بوجود آمدن سیستم مردسالاری و پدرشاهی شده باشد. بنابراین ما با يک تغییر روبرو هستیم.

مولفان سفر تثنیه هم راحت نتوانستند تک خدائی و خدای یهوه را جا بیندازند. مردم اعتراض می کردند: «مردم با جرمیای نبی چنین سخن گفتند: این چه سخنی است  که تو از طرف خدایت با ما می گوئی؟ ما حرف های تو را باور نداریم!» مردم می خواستند همچنان برای خدای  زن آسمانی، که همان آشیرا است، قربانی کنند. آنان استدلال می کردند: «از زمانی که ما از پرستیدن و قربانی کردن برای او دست برداشته ایم جنگ، قحطی به ما روی آورده است». مردم حاضر نبودند براحتی از ادیان قدیمی خود دست بر دارند.

برای این که فقط تک خدائی را به مردم بباورانند باید تمام خاطرات گذشته را از ذهن ها پاک می کردند تا مردم فراموش کنند که یهوه هم خدائی بوده از تعداد خدایان بیشمار. پرفسور اتمار کیل در این باره توضیح می دهد: این مسئله ابتدا با نام گذاری آغاز شده است. یهوه نامی مشخص است. از او (خدا) می توان بطور عام با ضمیر مذٌکر سوم شخص سخن گفت ولی وقتی بر کسی یا چیزی نام می نهند معلوم است که از این نوع تعداد فراوانی موجود است و بهمین جهت نام گذاری می شود. ولی زمانی که فقط یک خدا باشد کافی است گفته شود «خدا» و همه می فهمند که از که سخن می گویند و خطری از بابت اشتباه گیری اتفٌاق نمی افتد. در حقیقت نيز اين مولفان سفر تثنیه بودند که از اوٌل به او با عنوان «آقا، سرور، بزرگ همه»  نام نهادند. نسل های بعدی باز نویسان تورات به خواست او بیشتر توٌجه کرده و وچنین نوشتند: «او به موسی خبر و بشارت داد که نام خدای او تا ابد یهوه است».

خدای یهوه هرگز ادٌعا نکرده است که دارای آلت مردانگی است

بالاخره روند نام گذاری یهوه با کار مترجمان یونانی که تورات را به یونانی ترجمه کرده اند تکمیل شد. پرفسور اتمار کیل  می گوید: «دویست سال قبل از مسیح، یهودیان تمام امید خود را به کوروش بستند و از او با نام سرور یاد کرده اند. این تغییر خود باعث دگرگونی بزرگی شد. خدا شخصیٌت زمینی پیدا کرد. فقط در زمان حال نیست  که دین شناسان معتقد هستند که خدا هیچ جنسیٌتی ندارد، بلکه از زبان پیغمبر هوشیا می گوید : «من خدا هستم، نه یک مرد». يهوه، در کنار نقش های متعددی همچون پادشاه، قاضی، چوپان که داشته نقش مادر و دایه را هم بازی می کرده است و بر خلاف  همکار دیگرش، ال، خدای کنعان، هرگز ادعٌا نکرده که صاحب آلت جنسی مردانه است.

خدای دبش مذٌکر که روز بروز مردانه تر می شود به مرور زمان تأثیر خود را می گذارد. اما چهار صد سال بعد از مسیح هم هنوز برای آگوستیین مقٌدس، رئيس کلیسا و مسیحیٌت، هر دو نیمه خدا، که  هم پدر است و هم مادر، عادی و قابل قبول است: «او پدر ماست زیرا او خالق است، امر کننده، تعیین تکلیف کننده که فرمانروائی می کند و مادر است زیرا او به ما گرمی و محبت ، غذا و  شیر می دهد. ما  را در آغوش خود پناه می دهد».

سیلویا شروره می گوید «امروزه مردم نمی توانند تصٌور کنند که خدا می تواند زن باشد و قبول این مسئله برایشان بسیار دشوار است. ينی، تا زمانی که از خدا با صفت مذٌکر یاد می شود حرفی ندارند و لی بمجرد اینکه عنوان شود که خدا زن است اکثرآ روی بر می تابند».

با همهء این احوال، زنانه بودن و صفت های زنانه خدایان را نمی توان براحتی از تاریخ پاک کرد. خدائی که لایزال است و بر تمام جهان باقدرت فرمائی می کند و حاضر نیست که هیچ شکلی از او ترسیم گردد از دنیای زمینی انسانی بسیار دور است. یولنگر، پرفسور و محقق ادیان شناسی، می گوید: «این خدا خیلی خیالی و دور از دسترس است و این فاصله باعث می شود  که انسانها از تجربیات عرفانی و احساسی پیش از پیش دور افتاده و در حقیقت تک خدائی، مشغولیات فکری عدهء معدودی از اندیشمندان و فیلسوفان بوده و است. مردم عادی وقتی به چیزی اعتقاد دارند می خواهند که این نیرو تجلیات زمینی هم داشته باشد. و تازه یکبار هم همسر پرفسور کیل از شوهرش پرسید آیا زمانی که تو احتیاج به همدلی و تسٌلی داری، سراغ مردان میروی؟!»

حتی مریم مقٌدس هم با گشاده روئی پستان های خود را به معرض تماشا می گذارد

در مذهب مسیحیٌت هم مردم برای تسلٌی خود به یک زن پناه می برند. مریم  سلطان قلب ها است. پرفسور یولینگر ادامه می دهد: «تمام کشیش ها و روحانیون مسیحی علنآ اعلام می کنند که مریم خدا نیست و فقط حرف است؛ امٌا عملآ معتقدان و مومنان مسیحی چنان رفتار می کنند که انگار مریم خدا است.  گاهی اوقات این مادر خدا را چنان ارج می گذارند که به خدا نمی گذارند، خدائی که آنقدر دور از ذهن است  که نمی دانند چگونه با او سخن بگویبد.

سازمان دهندگان نمایشگاه باور دارند که خدای زن و زنانه در مریم به زندگی خودش ادامه می دهد. بهمين دلیل آنها ترتیبی داده اند که مجموعه ای از مجسمه ها و تصاویر و نقٌاشی های مریم مقٌدس را در نمایشگاه  در برابر و کنار خدایان زن  حفاری و کشف شده دوران قدیم قرار گیرد تا نشان دهند که چگونه آن ها بزندگی خود ادامه می دهند. مجموعه ای از کارهای  پیدا شده از خاورمیانه و اطراف دریای مدیترانه . خدای باروری مصریان قدیم "ایزس،" خدا زن است و یکی از قدیمی ترین و پر ابهت ترین خدایان زن که در عین حال سرمشق و نمونه زن بارورو مادری که فرزندانش را شیر می دهد و مادر و زاینده پادشاه و ملکه آینده آسمان است. حتی عنصر آشیرا که او را بسیارشاد و شنگول عرضه کرده اند و شجاعانه پستان های خود را در معرض تماشا می گذارد، در نقٌاشی هائی که از مریم  مقٌدس و فرزندش کشیده اند به زندگی خود ادادمه می دهد. همان نقٌاشی که مورد پسند مردان اصلاح طلب کاتولیک قرن شانزده قرار نگرفته است. حتی تسوینگلی، یکی از کشیش های اصلاح طلب، با عصٌبانیت می گوید «این تصویر باعث مزاحمت برای دعا گذاران در کلیسا است. آیا باید همیشه مریم مقٌدس پستان های خود را نشان دهد؟«

    مارتین لوتر، کشیش بزرگ اصلاح طلب آلمانی، به مومنان مسیحی خرافاتی بد و بیراه می گوید و با لحنی شماتت بار آن ها را سرزنش می کند زیرا آن ها معتقد هستند که شیر مریم اثری نجات بخش دارد. در یکی از تابلوهای نقٌاشی  شیر از پستان های مریم بر بازوان و دست های کسانی که در جهنم در حال جاروب کردن آتش هستند (کسانی که به عذاب الهی گرفتار آمده اند) در حال تراوش کردن است. حتی برای این که شیر مریم مقٌدس براحتی و بیشتر در دسترس موًمنان قرار گیرد، کالون می گوید: «مادر خدا، مریم مقٌدس بیشتر ازهفت گله گاو شیر تولید می کند».

اتمر کیل می گوید: «توجه و پرداختن به جنبهء زنانهء خدا تا بحال موضوعی ممنوع و سمی بوده است. فقط فمینیست ها به این مسئله پرداخته و کمی در بارهء آن کار کرده اند. بالاخره خوشبختانه سٌد شکسته شد. بهترین نمونهء آن انتشار کتاب انجیلی به نام انجیل با کلام صحیح است. با وجودی که در آن مواردی دیده می شود که قابل انتقاد است ولی نکته مهم در آن این است که به جای خدا سعی شده است کمتر از ضمیر مردانه یا آقا و صفت های معمول مردانه استفاده  شود بلکه کلمهء «او ـ که جاودانه است ولی با ضمیر زنانه» جایگزین شود.

بنابراین، نمایشگاه خدای زن  نه تنها از جنبهء تاریخ ادیان  جالب است بلکه، همچنان که پرفسور و محقق انجیل ، اتمرکیل، می گوید: «این نمایشگاه پیام دیگری هم دارد و آن اينکه تاریخ و تجربهء قوم اسرائیل فقط با خدای مردسالار نبوده است اما بزرگان و مردان قوم از یک طرف و روحانیون بلند پایه یهود از طرف دیگر قسمت زنانه خدا را به مرور محو و نابود کرده اند».

امٌا تا زمانی که  هنوز در تصٌورات و تجسم های ما خدا با ریش انبوهش وجود دارد، هیچ جای تعجب نیست که مردان وقتی می خواهند خودشان را ارزیابی کنند فقط خود را با خدای قادر و جبٌار می سنجند و خدای روی زمین می انگارند.

بازگشت به خانه