سازمان روحانیت؛ واقعیت یا توهم؟!

سجاد نیک آیین

یکی از لغزشگاه های مهم ذهن آدمی درفرآیند تلاش برای حل مسائل مختلف، ساده سازی وتلاش برای تبسیط آنهاست. اما انتزاعی بودن قضایای ذهنی سبب می شود تا گاه قلمرو این تبسیطِ ممدوح ذهنی برای حل مسأله، چنان گسترش یابد که ناگزیر به گرفتن نتایجی نادرست وارائۀ راه حلهایی ناصواب بیانجامد. "مسألۀ روحانیت" یکی ازمسائلی است که درچند دهۀ گذشته وبویژه پس از پیروزی انقلاب ایران دربهمن ماه 1357 بارها وبارها مورد بحث، کنکاش قرارگرفته است. ابهامات موجود پیرامون این نهاد اجتماعی درکنار دشواریهای شناختِ دقیق آن، مسألۀ جایگاه روحانیت درنظام سیاسی- اجتماعی را با نوعی نگرش مطلق گرایانه وآنهم تنها ناظر به وجه یا وجوهی از این واقعیت اجتماعی چند وجهی به این پدیدۀ اجتماعی، روبرو کرده است. یکی ازاین نتیجه گیری ها وپیش فرضهای غلط، که هنوز برای این قلم سرچشمه ومنشأ آن روشن نیست، نگرش سازمانی به کلیّت روحانیت وتلاش برای برخورد با مسألۀ روحانیت ازاین دریچه است. داستان تقلیل نهاد پیجیده ای مانند روحانیت به یک سازمان ویا تشکیلات، داستان فیل شناسان مثنوی است که:

همچنين هر يك به جزوى كه رسيد

فهم آن مى‏كرد هر جا مى‏شنيد

از نظرگه گفتشان شد مختلف

آن يكى دالش لقب داد اين الف

راست آزمائی اطلاق وصف سازمان به "روحانیت" ونقد این انگاره موضوع این نوشتار خواهد بود. ثمرۀ چنین نزاعی هرچند دروهلۀ نخست ممکن است چندان مهم به نظر نیاید اما بی شک دررسیدن به فهمی مشترک ونزدیک به واقعیت از روحانیت وبافت این نهاد قدرتمند اجتماعی وهمچنین چگونگی تعامل با آن برای گذار به ایرانی "آزاد" و"دموکراتیک" را فراهم خواهد آورد. رسیدن به تحلیلی دقیق از روحانیت وروابط میان اجزاء گوناگون آن می تواند دردرک واقعیتهای جاری دراین نهاد ودرنهایت عدم برخورد احساسی با این نهاد اجتماعی وجبهه گیری آن دربرابر هرگونه تغییر را درپی داشته باشد. پیش از ورود به مجال وعرصۀ بحث تبیین این نکته ضروری بنظر می رسد که دراین نوشتار به روحانیت به عنوان کلیتی فراتر ازآنچه امروز درسایۀ نظام جمهوری جمهوری اسلامی از لفظ روحانیت اراده وافاده می شود، نگریسته شده وتلاش می شود که به مدلی قابل تجزیه وتحلیل از این نهاد، دست یافته شود. نکتۀ دیگر اینکه موضوع این نوشتار ذم ویا مدح توصیف داده شده از روحانیت وساختار تصویر شده ازآن نیست، تنها تلاشی است برای ارائۀ توصیفی نسبتاً دقیق ازروند آنچه درون روحانیت می گذرد ونگاهی از دورن به این ساختار تنومند اجتماعی، تا مطلبات وسطح انتظارات خود را ازآن متناسب با ظرفیتهای داخلی آن تنظیم نماییم.

حقیقت آنستکه نهاد روحانیت شیعه درطول تاریخ خود بویژه درزمانۀ کنونی فاقد بخش بسیار بزرگی ازمشخصه های یک سازمان وحتی صنف بوده است! روحانیت وروحانیون بعنوان برون دادهای نهاد "حوزه" دربخش بزرگی ازرفتارهای خود مشخصه های رفتار سازمانی وتشکیلاتی را ازخود بروز نمی دهند. حتی حوزه های علمیۀ نیز فاقد هویتی تشکیلاتی بمعنای دقیق آن هستند. کارشناسان رشتۀ "مدیریت"، داشتن سلسله مراتب اداری، وحدت فرماندهی، تقسیم کار ونیز هماهنگی فعالیتها را درشمار مشخصه های اساسی هرسازمان وتشکیلات سازمانی قلمداد می نمایند. نگاهی به روحانیت ازدرون آن، گویای این حقیقت است که اساساً تصور کلیتی یکپارچه وهماهنگ وحتی همدل وهمداستان برای روحانیت، تصوری مغایر با واقعیت امورجاری دراین نهاد است. شاید "مجموعه" را بتوان نزدیکترین وکم هزینه ترین واژۀ برای توصیف نهاد روحانیت دانست. روحانیت را می توان به مثابۀ مجموعه ای ازاجزاء تصور نمود که دغدغۀ اصلی هریک ازآنان پاسداری از دین است. پس ازاین، دیگر هیچ توافقی نه دربرنامه ها، ونه درسیاست گذاری ها ونه حتی درروشها به چشم می خورد. این مجموعۀ کلی خود به زیر مجموعه هایی کوچکتر تقسیم می شود، که اجتماع آنها همان مجموعۀ بزرگتر روحانیت را می سازد، اما میان خود زیرمجموعه ها اشتراک بسیار اندک است. مراجع را می توان فرماندهان اصلی هریک ازاین زیر مجموعه های دانست. حتی گردآوردن این فرماندهان درمجموعه ای واحد درغایت دشواری است وحتی درصورت تحقق نیز روشن نیست، که هواداران حوزوی هریک ازاین فرماندهان دینی، به سبب عدم وجود سلسله مراتب اداری، حاضر به گردآمدن وهمکاری وهماهنگی با دیگر هم لباسان خود باشد. حتی تلاشهای کسانی همچون آیت الله العظمی سید محمد شیرازی برای گردآوردن فرماندهان قلعۀ دین، برای همسو کردن وهمدلانه تر کردن تلاشهای دفاع ازدین، تحت عنوان تئوری "شورای فقها" نیز بواسطۀ همین سنت "مجموعه" ای بودن وجزیره ای عمل کردن، نتوانست این ساختار بسیار سنتی را بشکند.

با استناد به قرائن وشواهد گوناگون می توان پا را ازاین نیز فراتر نهاد، واذعان داشت که روحانیت هیچگاه حتی بعنوان یک نهاد اجتماعی رویکردی واحد ویکپارچه  دربرابر متغیرهای اجتماعی وسیاسی ازخود بروز نداده است. این گوناگونی درمواضع روحانیون مختلف، درمقاطع مختلف حتی پیش ازانقلاب 1357 کاملاً آشکار ونمایان بود. ازمواضع روحانیت سنتی قم ونجف نسبت به مسأله اصلاحات ارضی شاه تا مقطع امقلاب وجبهه گیری دربرابرشخص آیت الله خمینی، عقاید وی ونظریۀ ولایت فقیه ایشان وحتی درسالهای اخیر، انتقاد به وضعیت اجتماعی واقتصادی وحتی مذهبی همه وهمه نمونه هایی ازاین گوناگونی وعدم یکپارچگی هستند.

سرچشمه های این تفاوتها وگاه تعارضها را باید درگوناگونی آراء وسلائق فقهی ودرپی آن تفاوت نگرش آنان به مسائل سیاسی، اقتصادی، فرهنگی وحتی مذهبی، جستجو نمود. اگر عنصر رقابتهای موجود میان جریانهای داخل حوزه را نیز به عنصر تفاوت آراء علمی بیفزاییم، هضم ودرک این اختلاف سلائق وگاه برخوردها میسرتر میگردد. این گوناگونی حتی دربارۀ مسائلی که بعضاً انتظار برخوردی هماهنگ ویکپارچه از سوی کلیت روحانیت، می رود، قابل مشاهده است. سلمان رشدی، یکی از واضح ترین این نمونه هاست که هیچ کس نمی تواند مدعی شود روحانیت شیعه بعنوان کلیتی یکپارچه حکم به تکفیر وقتل وی داده است.

دراین مجموعه اما آیت الله خمینی ودیگر منسوبین به روحانیت، نقش تحدید وپنهان ساختن دیگر زیرمجموعه های روحانیت را با استفاده از ابزار زور وسرکوب وتهدید وترغیب داشتند. مسأله ای که بتدریج تصور هم ارزی نظام ولایت مطلقۀ فقیه ومتصدیان روحانی آنرا با کلیت روحانیت پدید آورد واین درحالیستکه درساختار کنونی روحانیت، نظم حوزه در بی نظمی آن دانسته می شود که بتدریج بصورت سنتی گریزناپذیر به بخشی ازهویت جمعی حوزویان بدل شده است.

یکی از عوامل طرح مدعیاتی از سنخ آنچه درنوشته ها وگفتارهای برخی صاحبنظران مطرح می شود وازلابلای سطور آنها نوعی نگرش سازمانی به نهاد روحانیت شیعه، دیده می شود، غموض وناشناخته ماندن فضای مذهبی ومناسبات حاکم برآن بویژه برای نسل جدید است. برای رمزگشایی ازچنین ابهامی به نظر می رسد مقایسۀ روحانیت ویا شبیه سازی آن با یکی ازنهادهای اجتماعی موجود وشناخته شده، تا اندازه ای می تواند مبانی نظری این بحث را پایه ریزی نماید. اگر درصدد مدل سازی وشبیه سازی روحانیت به نهادهای اجتماعی موجود وشناخته شده برآییم شاید نزدیک ترین مدلی که بتوان "روحانیت" را ازلحاظ ماده وهیأت به آن تشبیه نمود، نهاد دانشگاه است. همچنانکه دانشگاه تربیت متخصصانی درحوزه های مختلف علوم تجربی وعلوم انسانی را برعهده دارد، "حوزه"، بعنوان تعبیری صحیح تر از واژۀ کلی ونامفهومی از روحانیت،  تربیت متخصصینی درزمینۀ علوم دینی را برعهده دارد. شباهتهای فراوان موجود میان این دونهاد اجتماعی ووضوح تصور ما از دانشگاه، ما را به رسیدن به درکی روشنتر از"حوزه" و"روحانیت" یاری می کند.

سازمان خواندن روحانیت وحوزه به همان اندازه صحیح ودرست است که سازمان خواندن وتشکیلات دانستن دانشگاه می تواند از صحت واعتبار علمی برخوردار باشد! مطرح کنندۀ مدعای سازمان بودن ویا سازمان یافتگی حوزه نیز بهمان اندازه ازدرک وشناخت حوزه بی بهره است که مدعی سازمان یافتگی وتشکیلاتی عمل کردن دانشگاه واساتید آن!

مجموعۀ روحانیت کنونی بدلیل ساختار تشریح شدۀ فوق نیازمند شناسایی دقیق تر اجزاء گوناگون آن وعدم نگرش مطلق گرایانه به آن است. این نگرش تفکیک گرایانه به روحانیت از بدبینی وتنش موجود میان روحانیت وبخشهایی از رأس جنبش اعتراضی مردم که درنتیجۀ نوشتن گناهان وزشتکاریهای نظام ولایت مطلقۀ فقیه است خواهد کاست، همچنانکه به زدن پلهای گفتگوبا بخشهای غیرحکومتی روحانیت وجایگزین نمودن تقابل با گفتگو ودرمرحلۀ بعد "تعامل"، زیرمجموعه های قابل ملاحظه ای ازروحانیت را با قرآیند تغییر همراه خواهد نمود. "تعامل" جزیره ای وزیر مجموعه ای با گرایشات گوناگون موجود درروحانیت وتلاش برای همراه نمودن هریک از این جریانها با توجه به اولویتهای آنها، راهبرد دیگری است که می تواند زمینه های استفاده از ظرفیت بالقوۀ این نها اجتماعی دربسیج افکار عمومی را فراهم آورد.

هرچند وجود برخی گرایش های ضد دینی و ضد مذهبی در اعتراضات مردمی قابل مشاهده است، اما نباید فراموش کرد که این گرایش ها، عمدتاً ناشی از عدم مرزبندی زیرمجموعه های روحانیت با حاکمیت و نقد صریح و شفاف عملکرد آن است. فقدان این صراحت لهجه را باید در بدبینی القا شده به روحانیت درجهت تعمیم این گرایش های ضد دینی و ضد مذهبی غیرقابل توجه، به کلیت حرکت های اعتراضی مردمی دانست. تفکیک میان گرایش های گوناگون روحانیت و همچنین جدا کردن روحانیت حکومتی از روحانیون می تواند تا اندازه ای تلخی زهر این بدبینی را ازکام روحانیون و معترضان بکاهد.

نباید فراموش کرد که پذیرش و به رسمیت شناختن یکدیگر با تمامی گوناگونی سلیقه ها و تفکرات، یگانه راهبرد زیستن در ایران و بلکه جهانی آباد و آزاد و بدور از هرگونه خشونت و نابرابری است. مجموعۀ روحانیت علیرغم توصیف ارائه شده از آن می تواند نقش بزرگی درمشروعیت زدایی مذهبی از حاکمیت کنونی و همراه نمودن بدنۀ مذهبیون جامعه در جریان فرآیند تغییر داشته باشد.

بازگشت به خانه